Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты (Өфө): өлгөләр араһындағы айырма

{{Карточка института|название=Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәгенең Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты&nbsp;|сокращение=РФА ӨФҮ ТТӘИ|эмблема=[[File: IIJLLogo.jpg|250px]]|основан=1932|тип=дәүләт|директор=ваҡытлыса вазифа башҡарыусы Псәнчин &nbsp;Айбулат Вәли улы&nbsp;|расположение=Өфө|адрес={{RUS}}, Өфө, Октябрь проспекты, 71-се йорт|сайт=http://rihll.ru}}'''РФА ӨФҮ Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты  '''(РФА ӨФҮ ТТӘИ) —  [[Башҡортостан|Башҡортостандың]] иң өлкән ғилми учреждениеһы<ref>[http://rihll.ru/ Институт истории, языка и литературы Уфимского научного центра РАН]</ref>. 1932 йылда ойошторола. 1982 йылда Институт  «Почёт билдәһе» ордены менән бүләкләнә.

Тикшеренеү эшмәкәрлеге алып барылған бөтә осор эсендә  Институт тарафынан 600-ләп ғилми хеҙмәт баҫтырылған. ТТӘИ эргәһендә «Башҡорт энциклопедияһы» төркөмө ойошторола, һуңынан ул үҙаллы подразделение булып айырылып сыға.

ТТӘИ-ҙең  «Археология», «Этнография», «Ватан тарихы», «Рәсәй халыҡтары әҙәбиәте», «Фольклористика», «Төрки телдәр», «Сәнғәт ғилеме» специальностары буйынса үҙ аспирантураһы бар, уларҙа 26 аспирант һәм  37 дәғүә итеүсе уҡый<ref name="autogenerated1">[http://rihll.ru/about.html Об институте «Институт истории, языка и литературы Уфимского научного центра РАН»]</ref>.

Ун хеҙмәткәрҙең хеҙмәте  — [[Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы|Башҡортостан Республикаһының]]  [[Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы|Салауат Юлаев исемендәге Дәүләт премияһы]], өсөһөнөкө өсөһөнөкө — В. П. Бирюков исемендәге Урал премияһы, береһенеке [[Ғәлимов Сәләм исемендәге премия|Ғ. Сәләм исемендәге премия]] менән билдәләнгән, Институттың ике тиҫтәгә яҡын ғалимы РФ-тың һәм БР-ҙың  почетлы исемдәрен йөрөтә. 

*  Башҡортостандың яңы тарихы бүлеге;

* тел белеме бүлеге (лингвистика һәм  мәғлүмәт технологиялары лабораторияһы менән);

Уларҙа 70 ғилми хеҙмәткәр, шул иҫәптән 1 БР ФА академигы, 9  фән докторы, 38 фән кандидаты, эшләй.

1922 йылда Башҡорт АССР-ы Мәғариф халыҡ комиссариаты эргәһендә Академик үҙәк асыла, ә уның ҡарамағында «Башҡортостанды өйрәнеү йәмғиәте»  ойошторола. Уның маҡсаты башҡорттарҙың көнкүрешен, тарихын, мәҙәниәтен өйрәнеү була. Тәүҙә унда 10 кеше эшләй. 

1930 йылда [[Башҡорт АССР-ы Халыҡ комиссарҙары советы|республика Халыҡ Комиссарҙары Советы]] эргәһендә Башҡортостан комплекслы ғилми-тикшеренеү  институты асыла. Тиҙҙән Институт үҙгәртеп ойошторола.

1931 йылда  Комплекслы институт базаһында Милли мәҙәниәт институты асыла. 1932 йылдың 4 мартында Институт буйынса беренсе бойороҡ сығарыла. Ошо көн Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты эшмәкәрлегенең башы булып тора:<blockquote class="">«Беренсе марттан Башҡортостан милли мәҙәниәт ғилми-тикшеренеү институты директоры вазифаһын үтәй башланы.

Директор М.Солянов»<ref>[http://old.bashvest.ru/showinf.php?id=15630 БАШвестЪ — Первая интернет-газета Республики Башкортостан]</ref>.</blockquote>БР тарихын өйрәнеүгә ҙур өлөш индергән ғалимдар: Ҡ.  З.  Әхмәров, И. Ғ.  Ғәләүетдинов, В. А. Иванов, Э. Ф. Ишбирҙин, Р. Ғ.  Кузеев, Н.  Х.  Мәҡсүтова, С. Ф. Миржанова, Ғ. Й.  Рамазанов, К. В. Сальников, Ә.  М.  Сөләймәнов, З. Ғ.  Ураҡсин, Х. Ф. Усманов, Ә.  И.  Харисов, Ғ.  Б.  Хөсәйенов һ.б.

Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәге Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты 1932 йылда Башҡортостан комплексы ғилми-тикшеренеү институты (1930) базаһында Башҡортостан милли мәҙәниәт ғилми-тикшеренеү институты сифатында ойошторола. 1936 йылда Башҡортостан тел һәм әҙәбиәт ғилми-тикшеренеү институты итеп үҙгәртелә. 1943 йылда М. Ғафури исемендәге Башҡортостан тарих, тел һәм әҙәбиәт ғилми-тикшеренеү институтына әүерелә.  Хәҙерге атамаһында  — 1951 йылдан, шул уҡ ваҡытта институт СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалы составына индерелә.  

* [[Чанышев Әмир Иҙрис улы]]  (1932, сентябрь  — 1933, апрель), яҙыусы, шағир, филология фәндәре кандидаты;

* [[Ғабдулла Амантай|Амантаев Абдулла Сәхибгәрәй улы]] (1933, май  — 1936, апрель), (1937, апрель — октябрь), яҙыусы, шағир;

* [[Таһиров Афзал Мөхитдин улы|Таһиров Афзал Мөхөтдин улы]]  (1936, октябрь  — 1937, апрель), дәүләт эшмәкәре һәм яҙыусы, БАССР Үҙәк Башҡарма Комитеты рәйесе (1931—1937);

* Усманов Әбүбәкер Нурйән улы (1937, декабрь  — 1939, сентябрь),  (1943, июнь  — 1951, март), тарих фәндәре кандидаты, ВКП(б) өлкә комитеты секретары (1941—1943);

* Хамматов Хәлил Хәйрулла улы (1939, сентябрь  — 1941, июнь);

* Байков Шаһисолтан Шаһимәрҙән улы (1941, июнь  — 1942, февраль);

* Ҡудашев Афзал Ғәлләм улы (1942, февраль  — 1943, июнь), әҙәбиәт белгесе, библиограф, филология фәндәре кандидаты;

* Йәнгиров Мәрүән Йәнгир улы (1951, март  — 1952, июль), партия эшмәкәре, тарих фәндәре кандидаты,  ВКП(б) өлкә комитетының икенсе секретары (1945—1947);

* Типеев Шәмсүн Ислам улы (1952, июль  — 1954, апрель), тарих фәндәре кандидаты, СССР ФА БФ Президиумы рәйесе урынбаҫары (1951—1952);

* [[Харисов Әхнәф Ибраһим улы]]  (1954, декабрь  — 1963, декабрь), әҙәбиәт белгесе, лингвист, филология фәндәре докторы;

* Сайранов Хәйҙәр Сайран улы (1963, декабрь  — 1980, февраль), тарих фәндәре кандидаты, партия эшмәкәре,  КПСС өлкә комитеты секретары (1954—1963);

* Усманов Хәмзә Фәтих улы (1980, февраль  — 1988, май), тарих фәндәре докторы, профессор, БР ФА-ның почетлы академигы;

* [[Ураҡсин Зиннур Ғәзиз улы]]  (1988, май  — 2002, февраль), филология фәндәре докторы, профессор, БР ФА академигы;

* [[Илешев Илдус Ғөбәйҙулла улы]] (2002, февраль  — 2005, февраль), сәйәси фәндәр докторы, БР Хөкүмәте рәйесе урынбаҫары, БР мәҙәниәт һәм милли сәйәсәт министры (2005—2010  йй.);

* [[Хисамитдинова Фирҙәүес Ғилмитдин ҡыҙы]]  (2005—2015), филология фәндәре докторы, профессор.

* Псәнчин Айбулат Вәли улы  (2016 йылдан вазифа башҡарыусы), география фәндәре докторы.