Себер: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Akkashka (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
Ләйсән (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
1 юл:
{{Мөхәррирләү|Аҡҡашҡа|18 ғинуар 2017}}
[[Файл:Siberia-FederalSubjects.svg|thumb|300px|
<span style="margin:0px; padding-bottom:1px; font-size:90%; display:block;"><span style="border:#CC0000; background-color:#CC0000; color:#CC0000;">……</span> Себер федераль округы</span> <i style="margin:0px; padding-bottom:1px; font-size:90%; display:block;">5,1
<span style="margin:0px; padding-bottom:1px; font-size:90%; display:block;"><span style="border:#CC0000; background-color:#CC0000; color:#CC0000;">…</span><span style="border:#FF4000; background-color:#FF4000; color:#FF4000;">…</span> Географик төшөнсә булараҡ Себер</span> ''9,8
<span style="margin:0px; padding-bottom:1px; font-size:90%; display:block;"><span style="border:#CC0000; background-color:#CC0000; color:#CC0000;">..</span><span style="border:#FF4000; background-color:#FF4000; color:#FF4000;">..</span><span style="border:#FF9933; background-color:#FF9933; color:#FF9933;">..</span> Рәсәйҙең Азия өлөшө</span>''13,1'' ''млн км² (РФ территорияһының ~76.69
]]
{{другие значения}}
Хәҙерге заманда Себер һүҙе, ҡағиҙә булараҡ, алда аталған географик сиктәрҙәге Рәсәй Федерацияһының территорияһы тип ҡабул ителә, ә тарихи төшөнсә булараҡ, үҙенең йәйрәп ятҡан сиктәре эсенә Себер үҙенең эсенә Ҡаҙағстандың төньяҡ-көнсығышын һәм тотош Рәсәйҙең Алыҫ Көнсығышын да алған.
Себер Көнбайыш Себергә һәм Көнсығыш Себергә бүленә, ҡайһы саҡта Көньяҡ Себер (таулы өлөшөндә), Төньяҡ-Көнсығыш Себер һәм Урта Себер тигән төшөнсәләр ҙә ҡулланыла. Рәсәй составына XVI—XVII быуаттарҙа ингән. Географик Себер майҙаны
Географик Себер сиктәрендә йәшәгән халыҡ һаны
== Этимологияһы ==
[[Файл:Ru-Сибирь.ogg|thumb|Себер һүҙенең әйтелеше]]
«Себер» һүҙе килеп сығышының бер нисә фаразы бар.
Алтай телдәре төркөмөнә бәйле фараздар:
# «Сибэр/чибэр»
# «Шибир»
Ниндәй булһа ла этник төркөм менән бәйле фараздар (улар бөтөнләй этимологияға ҡағылмай тип иҫәпләнә, ләкин ихтималлығы мөмкин тип фаразлана):
# Зоя Яковлевна Бояршинова фаразы буйынса, был термин, теле ҡайһы төркөмгә ҡарағаны бик бәхәсле булған сиртя («сипыр») этник төркөмө исеменән алынған тип һанала. Һуңғараҡ ул хәҙерге Тобольск районында, Иртыш
# Вячеслав Юрьевич Софронов фаразы буйынса, бөгөнгө көндә себер татарҙары тип йөрөтөлгән төрөк телле этник төркөм менән бәйләргә мөмкин. Үларҙың үҙатамаһы
# Владимир Яковлевич Петрухин һәм Дмитрий Сергеевич Раевский фаразлағанса, атама Көнбайыш Себерҙең көньяғынан Төньяҡ Ҡаф тауына, ә һуңынан Урта Иҙел буйына күсеп киткән күсмә ҡәбиләләр, савирҙар (суварҙар) атамаһы менән бәйле булып сыға{{sfn|Петрухин, Раевский|2004|с=198}}.
«Себер» атамаһының бик ҙур территорияларға таралыуы Иван Яуыз (Грозный) заманында Рус батшалығы яулап алған себер татарҙарының
«…пришед в Сибирскую землю … татарове же сего убояшася русских вой много пришествия, избегоша от града своего, иде же прежде сего быть в Сибири сибирскотатарский их городок стольный усть Тобола и Иртыша иже именуемый Сибирь, оставиша его пуста. Рустии же вои придоша и седоша в нём и утвердивше град крепко, иде же бо ныне именуемый Богоспасаемый град Тоболеск.»
XIII быуаттан башлап Себер тип халыҡты ғына түгел, улар йәшәгән биләмәләрҙе лә атай башлағандар. Ошондай мәғәнәлә бындай топоним
Әммә «Себер» һүҙен геополитик мәғәнәлә ҡулланыу Иҙел (Волга) йылғаһынан көнсығышта ятҡан бөтөн территорияларын тамғалауға ҡайтып ҡала. 1570 йылда Англия королеваһы Елизавета I-гә яҙған хатында Иван Яуыз (Грозный) үҙен бына нисек атаған: «Псков ғали йәнәптәре һәм
== Себер образы һәм уның үҙгәрештәре ==
Айырым региональ топоним булараҡ Себер (Sibir, Sebir) атамаһы текслы һәм картографик сыҡанаҡтарҙа минимум XVI быуаттан теркәлгән (фиксируется). Был топоним ул ваҡытта Иртыштың урта ағымындағы сама менән Себер ханлығы территорияһына
Себерҙе күҙ алдына килтереү етди үҙгәрештәр Рәсәй империяһының азия өлөшөндә формалашҡан яңы регион образдары менән бәйле: Амур йылғаһы буйы һәм Уссурийск крайы ҡушылғас, совет ваҡытында уның бер өлөшө булған Төньяҡ-Көнсығыш Себерҙең һәм Яҡутстандың элекке территорияларын Алыҫ Көнсығыш тип атай башлағандар; Пермь һәм
2000 йылда административ практикаға һәм халыҡ алдына сығарылған киңлеккә РФ-ның азия өлөшөндә, сиктәре 1920-се йылдарҙағы совет ҙур административ берәмектәргә яҡын, федераль округтар төшөнсәһе индерелгән. Был популяр образдарға етди тәьҫир итте: хәҙерге моментта ҙур Төмән өлкәһенең биләмәләрен йыш ҡына Урал регионы тип атайҙар, ә Себер сиктәрен Себер округы сиктәре тип аңлаталар. Был моментта ошо мәсьәлә буйынса бер төрлө фәнни практика юҡ, мәктәптә ойошторолған уҡытыуҙа федераль округтарға бүлеү менән «традицион» иҡтисади райондарға бүлеүгә ҡараш үҙгәреп тора. Һәр конкрет кешенең Себерҙең теге йәки был географик образы хаҡында
== Сиктәре ==
Публицист һәм этнограф, «Себер герграфик, этнографик һәм тарихи отношениела колония булараҡ» тип аталған фундаменталь хеҙмәт авторы Николай Михайлович Ядринцев Себерҙең сиктәрен бына шулай билдәләгән<ref name="Ядринцев">{{книга|автор = Ядринцев Н. М.|заглавие = Сибирь как колония в географическом, этнографическом и историческом отношении|издание = 3-е изд|ответственный = Под ред. [[Покровский, Николай Николаевич (историк)|Н. Н. Покровского]]|место = Новосибирск|издательство = НИЦ "Сибирский хронограф"|год = 2003|страниц = 556|isbn = 5-87550-007-7}}</ref>:
{{начало цитаты}}
{{начало цитаты}}
[[Файл:Хабаровск, летом на набережной Амура.JPG|thumb|240px|Хабаровский ҡалаһында Амур йылғаһы яр буйы]]
Географик
Себер Көнбайыш Себергә (Ханты-Мансы автономлы һәм Ямал-Ненец автономлы округтары менән) Төмән өлкәһе, Ҡурған өлкәһе, Новосибирск өлкәһе, Омск өлкәһе, Томск һәм Кемеров өлкәләре, Алтай крайы (Алтай Республикаһы) һәм Көнсығыш Себергә (Краснояр һәм Байҡал арты крайҙары, Иркутск һәм Амур өлкәләре, Хаҡас, Тыва, Бүрәт һәм Саха-Яҡут Республикалары) бүленә. Шулай уҡ ҡайһы берҙә (тау
== География ==
{| width=152 cellpadding=0 cellspacing=1 style="float:right"
|-
| [[Файл:Topographic30deg N60E60.png|80px|N60-90, E60-90]]
| [[Файл:Topographic30deg N60E90.png|80px|N60-90, E90-120]]
| [[Файл:Topographic30deg N60E120.png|80px|N60-90, E120-150]] ==
|-
| [[Файл:Topographic30deg N30E60.png|80px|N30-60, E60-90]]
| [[Файл:Topographic30deg N30E90.png|80px|N30-60, E90-120]]
| [[Файл:Topographic30deg N30E120.png|80px|N30-60, E120-150]]
|}
[[Файл:Vasyugan.jpg|240px|thumb|Көнбайыш Себер тигеҙлеге]]
[[Файл:Jack London Lake by bartosh.jpg|240px|thumb|Төньяҡ-Көнсығыш Себер (Магадан
12 577 400 км² майҙаны булып (Алыҫ Көнсығышты индермәйсә
Себерҙең иң эре йылғалары
Миллионлы ҡалалар: Новосибирск, Омск, Красноярск. Иң эре ҡалалар: Төмән, Барнаул, Иркутск, Новокузнецк, Томск, Кемерово, Улан-Удэ.
Себерҙең эске континенталь нөктәләре
; Географик тикшеренеүҙәр
Себерҙең тәүге картаһы 1671 йылда төҙөлгән. Беренсе (1725—1730) һәм Икенсе Камчатка
Шулай уҡ ҡарағыҙ: Себерҙе һәм уға сиктәш территориялар һәм диңгеҙҙәр өйрәнеүсе
{||- bgcolor="#cccccc" style="float:right; border:1px solid white;"
!|
!|
|-
|
[[Файл:Jan Czerski.jpg|thumb|справа|112px|Ян Черский]]
|-
|}
* Витус Ионассен Беринг
* Семён Иванович Дежнёв
* Игнатий Михайлович Милованов
* Николай Гаврилович Спафарий
* Алексей Ильич Чириков
* Ричард Карлович Маак
* Павел Иванович Небольсин
* Иван (Ян) Дементьевич Черский
* Владимир Клавдиевич Арсеньев
* Фома Матвеевич Августивич
Себер регионын тикшереү менән шулай уҡ сит илдәр сәйәхәтселәре лә шөғөлләнгән:
* Иоһанн Эбергард Фишер
* Жан Шапп д’Отрош
* Иоһанн Георг
== Халҡы ==
[[Файл:Dinamika naselenia krupnejshih gorodov Sibiri.png|300px|right|thumb| Себерҙең иң эре ҡалалары халҡы һаны үҫеүе динамикаһы, 2008 й. Нәҙек һыҙыҡтар
2002 йылда уҙғарылған Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, Рәсәй Федерацияһының
Уралды иҫәпләмәгәндә, Себер һәм
Демография институтының (ГУ-ВШЭ) «2020 Стратегияһы» эшкәртеүе сиктәрендә әҙерләнгән «Рәсәй үҫешендә миграция» докладында һуңғы 20 йыл эсендә (1990 йылдан 2010 йылға саҡлы)
Яҡын арала Рәсәй халҡының себер биләмәләренән көнбайышҡа миграцияһында берәй үҙгәреш булыр тигән өмөт юҡ һәм, моғайын, мобиллеге менән айырылып торған хеҙмәт ресурсы булып торған йәштәр өлөшө ҡыҫҡарыу сәбәпле, халыҡтың әүҙем миграцияһы тик 2025 йылға 9
; Халыҡ һаны 200 мең кешенән артыҡ булған себер ҡалалары:
{{столбцы}}
{{столбец|width=33%}}
{|class='wide'
|-
| Новосибирск || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Население | Новосибирск | тс }}
|-
| Омск || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Население | Омск | тс }}
|-
| Красноярск || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Население | Красноярск | тс }}
|-
| Төмән || align="right" style="padding-right:20px; | {{ Население | Тюмень | тс }}
|-
| Иркутск || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Население | Иркутск | тс }}
|} {{столбец|width=33%}} {|class='wide'
|-
| Томск || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Население | Томск | тс }}
|-
| Кемерово || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Население | Кемерово | тс }}
|-
| Новокузнецк || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Население | Новокузнецк | тс }}
|-
| Улан-Удэ || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Население | Улан-Удэ | тс }}
|-
| Сорғот || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Население | Сургут | тс }}
|-
| Чита || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Население | Чита | тс }}
| {{столбец|width=33%}}
|-
| Якутск || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Население | Якутск | тс }}
|-
| Нижневартовск || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Население | Нижневартовск | тс }}
|-
| Братск || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Население | Братск | тс }}
|-
| Ангарск || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Население | Ангарск | тс }}
|-
| Бийск || align="right" style="padding-right:20px;" | {{ Население | Бийск | тс }}
|}
{{столбцы/конец}}
Норильск һәм Прокопьевск ҡалалары, депопуляция сәбәпле, списоктан төшөп ҡалған.
Категория: Себер
Категория: Алыҫ Көнсығыш тарихы
Категория: Рәсәй географияһы
|