Башҡорт ихтилалдары (1735—1740): өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Akkashka (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
|||
1 юл:
{{Мөхәррирләү|Аҡҡашҡа|17 декабрь 2016}}
{{БМ|Башҡорт ихтилалдары}}
Юл 6 ⟶ 7:
|изображение =
|заголовок =
|дата =
|место =
|причина = Рәсәй экспансияһы көсәйеү сәбәпле, башҡорттар, ергә
|изменения =
|итог = Рәсәйҙең еңеүе
|противник1 = [[Файл:Flag of Russia.svg|22px]]
|противник2 =
|командир1 =
|командир2 =
|силы1 =
|силы2 =
Юл 21 ⟶ 22:
|примечание =
}}
'''1735—1740 йылдарҙағы Башҡорт ихтилалы''' —
== Ихтилал сәбәптәре ==
Ихтилалдың төп сәбәбе — Рәсәй экспансияһының көсәйеүе. Башҡорт халҡын Рәсәй составына ингәндәге килешеү нигеҙендә алған ергә
{|
|
Юл 30 ⟶ 31:
|}
Тарихнамәлә ихтилалдың характеры, маҡсаты, идеяһы, этәргес көстәре төрлөсә аңлатыла. Ҡайһы бер тарихсылар был фажиғәле ваҡиғаларҙа социаль һәм синфи ҡапма-ҡаршылыҡтар сағылышын күрә, башҡорт этносының түбән социаль кимәлдә торған вәкилдәренең әйҙәүсе ролен һыҙыҡ өҫтөнә алып, был «хеҙмәтсән халыҡтың феодаль һәм милли иҙеүгә ҡаршы ҡораллы ҡаршылығы» булған, тип иҫәпләй (
== Ихтилалдың урыны һәм этаптары ==
Ихтилал административ сиктәрҙә бөтөн Башҡортостан территорияһына — көнбайыштан Ағиҙелдән алып көнсығышта Тобол йылғаһына һәм көньяҡта
Ихтилал тарихында 3 этап билдәләнә:
Юл 45 ⟶ 46:
=== 1-се этабы ===
Ырымбур экспедицияһы әҙерләнгәнлеген башҡорттар 1734 йылда
1735 йылдың йәйендә күмәк кеше йәлеп иткән башҡорт хәрәкәте Башҡортостандың европа өлөшөндә йәйелдерелә. Өфө янындағы рус ауылдарына, Табын ҡәлғәһенә һөжүм иткәндәр, Миңзәлә һәм башҡа тораҡтар ҡамауҙа ҡалған. Августа Тенис биҫтәһенән Ырымбурға сыҡҡан аҙыҡ-түлек ылауы ҡыйратыла. Баш күтәреүселәрҙең төп көстәре Ағиҙел йылғаһы бөгөлөндә һәм Дим йылғаһы буйында туплана. Баш ҡалаға ихтилал башланыуы тураһындағы хәбәр июль һуңында барып етә. Баш күтәреүселәргә ҡаршы торор өсөн Башҡорт эштәре комиссияһы булдырылған. Комиссия етәксеһе һәм Башҡортостандағы хәрби көстәр командиры итеп 1735 йылдың 13 авгусында генерал-лейтенант
Шулар араһында иң ҡанһыҙы суҡындырылған мишәр А. И. Тевкелевтең (башҡорт халҡы уны Тәфтиләү тип йөрөткән һәм уның яуызлығын ҡарғаған
1736 йылдың ғинуарында Тәфтиләү Һөйәнтүҙ ауылын юҡ итергә бойороҡ биргән. П. И. Рычков, ошо ваҡиғаларҙың шаһиты: «Был ауылдың, ҡатындары, балалары менән, меңләгән кешеһен, атып, драгундар штык менән сәнсеп, үлтерҙе. Бынан тыш 105 кешене, келәткә ябып, ут төрттөләр. … Шулай итеп, бөтөн Һөйәнтүҙ ауылы кешеләре, беренән-бере кесе балалары, ҡатындары менән, бер төн эсендә ут-ҡоралдан һәләк булды, ә торлаҡтары көл-күмергә әйләндерелде».
Артабан Тевкелев һәм полковник Мартыновтың каратель отрядтары тағы ла 51 ауылды туҙҙыра һәм яндыра, Себер даруғаһы Балыҡсы, Унлар, Ҡыр-Танып улустарының (хәҙерге Башҡортостандың Асҡын, Балтас, Ҡариҙел райондары территориялары) 2 меңдән ашыу кешеһен үлтерә.
Юл 55 ⟶ 56:
26 сентябрь — башҡорт халҡының XVII—XVIII быуаттарҙағы милли-азатлыҡ хәрәкәтендә һәләк булған милләттәштәребеҙҙе хәтергә алыу һәм ҡайғы көнө. Ошо осорҙа 8 ҙур ихтилал булып, башҡорттар һаны 1/3 кәмегән.
Хөкүмәттең
Нуғай даруғаһында,
=== 2-се этабы ===
1737—1738 йылдарҙағы ихтилал башында Бәпәнә Төрөпбирҙин, Көҫәп Солтанғолов, Рысай Игембәтов, Мандар Ҡарабаев, Сәйетбай Әлҡәлин, Төлкөсура Алдағолов һ.б. торған. Ихтилалдың яңы көс менән күтәрелеүенең сәбәбе — 1735—1736 йылдарҙағы хәрәкәтте ҡанһыҙ баҫтырыу, йөкләмә үтәү шарттарының күтәрә алмаҫлыҡ булыуы. 1737 йылдың яҙында тәүгеләрҙән булып Себер һәм Уҫа даруғалары башҡорттары күтәрелгән. Апрель-майҙа баш күтәреүселәр
Тулы булмаған мәғлүмәт буйынса, баш күтәреүселәр 15 меңдән ашыу кешеһен юғалтҡан. 1737 йыл башына ихтилалдың бөтөн әһәмиәтле лидерҙары ҡулға алынған.
1738 йылдың ҡышы-яҙында Себер, Уҫа һәм Нуғай даруғалары территорияларында тағы ла көслө ихтилал тоҡанған.''Көҫәп Солтанғолов'' батыр отрядының генерал Л. Я. Соймоновтың хәрби лагерына һөжүм итеүе баш күтәреүселәрҙең иң эре операцияларының береһе булған. Апрель—майҙа башҡорт отрядтары Сыбаркүл, Силәбе, Красноуфимск ҡәлғәләренә, Ревда заводына һөжүм иткән, июндә полковник И. С. Арсеньев һәм майор Люткиндарҙың хөкүмәт командаларына ҡаршы һуғышҡан. Башҡорт эштәре комиссияһы
{{начало цитаты}}«… Ике иң ҡурҡыныс — Ҡазан һәм Нуғай — даруғалары шул дәрәжәлә таланған, исмаһам, халҡының яртыһы ҡалдымы икән, ә ҡалғандары — Уҫы һәм Себер даруғаларында юғалтыу шул дәрәжәлә булмаһа ла, барыһының да аттары һәм башҡа малы юҡҡа сыҡты, ауылдар яндырылды, ризыҡтары булмағанлыҡтан, күпселек кеше асҡа үлде…»{{конец цитаты|источник=''История Башкортостана. Ч 1. Под ред. И. Г. Акманова. Уфа: Китап, 1996.- С.106''}}
Юл 73 ⟶ 74:
Хөкүмәт ғәскәрҙәре командующийҙары: Я. Павлуцкий, Языков һ.б.
Ихтилалдың яңынан тоҡанып китеүенең сәбәбе — 1739 йылдың ғинуарында башланған йәниҫәп алыу (перепись). Йәниҫәп алыуҙы башҡорттар яңы һалым, бигерәк тә йән башына һалым һалыу сараһы кеүек ҡабул иткән. Башҡорттарҙың был сараны өҙөү өсөн тырышлыҡтары (саботаж),
Ихтилалдың 3-сө этабында элекке башҡорт ихтилалдарының идеяһы — Рәсәй ватандашлығынан (подданство) баш тартыу — яңынан ҡалҡып сыҡҡан. ''Юлдаш-мулла'' етәкселегендәге башҡорттарҙың бер төркөмө, яңы таяныс эҙләп, жунгарҙарға мөрәжәғәт иткән. Бәғзе башҡорттар ҡаҙаҡтар менән берлек төҙөүгә йүнәлеш алған, ләкин Кесе һәм Урта жуздар быны кире ҡаҡҡан, ярҙам итеүҙән һәм таяныс булыуҙан баш тартҡан.
1739 йылдың декабрендә йәниҫәп алыу яңынан башланған. Башҡорттар уны һаман да һанға һуҡмаған, әммә крайҙа төҙөлгөн ҡәлғәләрҙең халҡын иҫәпкә алғандар. 1739—1740 йылдар сигендә
1740 йылдың ғинуарында хәрәкәт башына яңы ҡорбаш — ''Башҡортостан ханы'' тип иғлан ителгән '''Солтангәрәй''' исеме аҫтында
Ихтилалдың һуңғы этабында баш күтәреүселәр һәм Рәсәй ғәскәре яғында һуғышҡан «тоғро башҡорттар» араһындағы көрәш киҫкенләшкән.
1740 йылдың май-июнендә Ҡараһаҡал бер нисә тапҡыр еңелгән. 3 июндә Павлуцкий командаһы баш күтәреүселәрҙе Тобол йылғаһы районында ҡыуып еткән, һәм баш күтәреүселәр баҫтырылған. Отрядтың тере ҡалған яугирҙары, яралы Ҡараһаҡалды ла алып,
== Ихтилалдың һөҙөмтәһе ==
Юл 155 ⟶ 156:
П. И. Рычков язаланғандарҙың һанын дөйөмләштергән — 28491 кеше. Ҡорбандар тураһында был мәғлүмәт тулы булмаһа ла, ихтилалды баҫтырыу ни тиклем дәрәжәлә аяуһыҙ, ҡанһыҙ булғанлығын күрһәткән.
Рәсәй тарихсыһы
Америка тарихсыһы
1735—1740 йылдарҙағы ихтилалда 40 меңдән артыҡ кеше үлтерелгән, язаланған йәки каторгаға оҙатылған (
Батша хөкүмәте, башҡорт общиналарының эске тормошон контролдә тоторлоҡ, административ реформалар уҙғарған<ref>[http://www.bse.info-spravka.ru/bse/id_9193 Статья в БСЭ]</ref>.
|