Шайтантау (тау һырты): өлгөләр араһындағы айырма

'''Шайтантау''' (халыҡ телендә «Яутүбә» тип тә атала) — [[Көньяҡ Урал]]дағы урманлы, далалы тау һырты ([[Шайтантау (ҡурсаулыҡ)|(Шайтан-тау ҡурсаулығы]] менән бутамаҫҡа). Төньяҡ өлөшө [[Башҡортостан Республикаһы]]на ҡарай, көньяҡ өлөшө [[Ырымбур өлкәһе]]нә инә.

Һырт шулай уҡ кембрийҙың силур һәм девон дәүерҙәренән ҡалған башҡа [[тау тоҡомдары]]нан тораҡибәрәт: йәшмә, фтаниттар, кремнийлы һәүерташтар, туф ҡомлоҡтары, төрлө осраҡлы нәмәнең ҡатнашмаһыҡатнашмалар: һәр төрлө таш, ҡырсын, [[балсыҡ]] ҡатнашып ҡатҡан тау тоҡомо, серпентинит һәм башҡалар.

Тау һыртының майҙаны — 30,5 кв. км, оҙонлоғо — 45 км, киңлеге — 10 -дан 20 км-ға тиклем. Максималь бейеклек диңгеҙ кимәленән 619 метр. Иң түбән урындары 210 метр тирәһендә. Түбәнәйеү уртаса алғанда 200—250 метр тәшкил итә. Бындай ҡырҡа айырма һөҙөмтәһендә тау битләүе һыу менән ашалып, телгеләнеп бөткән.

Битләүҙәре текә генә. [[Рельеф]]ы убалы-түбәле . Ҙур булмаған ҡаялар, тәпәш түбәләстәрҙәнтүбәләҫтәрҙән тора. Ҡайһы бер убалар 10-15 метр бейеклегендәге иҫ китмәле матур ҡая - суҡылар менән осланған.

Тау һыртынан Ҡороил йылғаһы башлана. КороилҠороил һәм [[Һаҡмар]] йылғаһына Шайтантауҙан бик күп шишмәләр килеп ҡушыла. Тик йәйгелеккә бөтәһе лә тиерлек ҡороп бөтә. Һыу төптәре эре-эре таштарҙың тәртипһеҙ өйөмдәренән тора.

Һырттың төнъяҡтөньяҡ өлөшөндә «Шайтан-тау» заказнигы (хайуандарҙы һаҡлау буйынса), Ырымбур өлкәһенә ҡараған көнъяҡкөньяҡ өлөшөндә [[Шайтантау (ҡурсаулыҡ)|«Шайтантау» ҡурсаулығы]] төҙөлгән.

Ул бөтәһе 4 кластерҙан тора, һәм [[Ырымбур өлкәһе]] менән Башҡортостандың сиктәш биләмәләрендә ята. Ике яҡтың да сиктәре аша үтә. Ҡыуандыҡ урман хужалығына (лесничество) инә.

Ҡурсаулыҡ төҙөүҙөң төп сәбәбе — имәнлеклеимәнле далаларындалаларҙы, шулай уҡ, һирәк ҡалған хайуандарҙы һәм үҫемлектәрҙе ҡурсалау. Унан тыш был яҡ төбәктәге туризмды һәм тирә-яҡ мөхитте өйрәнеүгә ярҙам итергә тейеш.

Тау һыртында бик үҙенсәлекле үҫемлектәр донъяһы: тар ғына һыуайырғыс һыҙатта ҡылғанлы -төрлө үләнле тау далаһы һуҙылған. Унда ике төр ҡылған (тар япраҡлы һәм Залеский), Шелль һолобашы, себер бысағуты, күк умырзая, тау ҡымыҙлығы (горец горный) ныҡ таралған.

Дала ҡыуаҡлыҡтарынан өйкөмдәреҡыуаҡлыҡтары күп. Сәскә атҡан мәлдәрендә тау битен сағыу төҫтәргә манып ултыралармансыйҙар. [[Сейә]]нең һәм тубылғының аҡ сәскәләре тау битләүҙәрен аҡ карҡар һипкән төҫлө итәләр.итһә, Һарыһары акацияның сәскәләре һары көрпә һымаҡ төҫ бирһәбирә, ә кәзә таллығы тауҙы алһыу гөлләмә итеп балҡыта.

Тауҙың көнъяҡкөньяҡ битләүе текәрәк. Унда инде , ғәҙәттә, ташлы далалар урын алған. Бында инде [[Ҡуян кәбеҫтәһе|гибридлы ҡуян кәбәҫтәһе]], [[кейәү үләне]], тау һарнаһы (горноколосник колючий), [[Артыш|каҙакказак артышы]] (можжевельник казацкий) урын алған.

Реликт һәм эндемик үҫемлектәрҙән ысыҡлы аҡтамыр (пырей инееватый) , һолобаш, йәки ялған ҡылған (овсец пустынный), урал кәнәфереҡәнәфере, альп астраһы, ҡояш яратыусы клаусия үҫә.

Һыуайырғыстан битләү буйлап [[Һаҡмар (йылға)|Һаҡмар]], Ҡороил һәм Бухарса йылғаларына ҡарай тоташ урман һыҙаты һуҙыла. Киңлеге бер нисә йөҙ метрҙан алып 2-3 км-ға тиклем. Унан төнъяҡҡатөньяҡҡа ҡараған битләү яғына тар ғына урман тармаҡтары айырыла.

Ландшафт тотошлай тиерлек киң япраҡлы урмандарҙан тора. ТөнъяҡҡаТөньяҡҡа һуҙылған тармаҡтарҙа [[ҡайын]], [[уҫаҡ]], [[йүкә]], [[ҡарама]]нан торған ҡуйы шырлыҡтар китә. Көнсығыш битләүендә янғындар һәм ағастарҙы ҡырыу һөҙөмтәһендә урман бөтөнләй юҡҡа сыҡҡан тиерлек.

Урмандың өҫкө сиктәрендә ҡайын һәм уҫаҡтан әрәмәләр өҫтөнлөк итә. Көнбайыш һәм көнъяҡкөньяҡ битләүҙәрбитләүҙәрҙе, үҙәктәрҙең өҫ яғыяғын имәнлектәр биләй. Ә аҫҡы ярус [[фәрҙә]], йәки еҫле балтырған (сныть), ҡолонғойроҡ (вейник), [[ҡара бөрлөгән]]дән торған ҡуйы үләнлек менән ҡапланған.

Һирәкләп кенә урман ситтәрендә, йырын баштарында яңғыҙ ғына [[ҡарағай]], ҡарағас осрап ҡуя. Шайтантау [[Урал тауҙары]]ндағы имәнлектәрҙең иң көнъяҡкөньяҡ сиге булып тора. Шулай уҡ, был имәнлектәр менән бергә урал [[Айыу|айыу]]ҙарының ареалы ла сикләнә. Бында 74 һирәк осраусы [[үҫемлек]] асыҡланған.

Шайтантауҙа урман өсөн хас булған һоро айыу, [[осар тейен]], [[һеләүһен]], һуҫар, [[һуйыр]] менән дала хайуандары: [[һыуыр]] (байбак), дала сысҡаны, ерән [[йомран]], дәү [[ялман]], дала пищухаһы сиктәш тереклек итә. Урман ситтәрендә, ҡыуаҡтар араһында [[бурһыҡ]]тар осрай. Мышы менән илек бик күп.

Туғайҙарҙа тирәк баштарында ҡәлмәргән (балыҡсы ҡарсыға), [[балабан]] оя ҡора. Кеше аяғы баҫмаҫ ҡаяларҙы [[сапсан]] төйәк итәтөйәкләй. Һирәк ағаслы һыубаҫар туғайҙарҙа, тауҙарҙағы имәнлектәрҙә [[таҙғара]] (орел-могильник) үҙ иткән.

Атама — «шайтан» һәм тау һүҙҙәренән алынған. Был тауҙың үтә ныҡ телгеләнгән булыуына, ҡуйы шырлыҡтарҙан тороуына бәйле булырға мөмкин. Шулай уҡ, бында һәр ваҡыт көслө ел иҫә һәм температура ҡырҡа үҙгәреп тора. Быны [[башҡорттар]] шайтан этлектәренең береһе тип һанай.<ref>{{Книга|автор = С.М.Стрельников|заглавие = Географические названия Оренбургской области. Топонимический словарь|место = Кувандык|издательство = Изд-во С.М.Стрельникова|год = 2002|страницы = 164}}</ref>.