Башҡорт ихтилалдары (1735—1740): өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
З. ӘЙЛЕ (фекер алышыу | өлөш) |
Ryanag (фекер алышыу | өлөш) викилаштырыу |
||
1 юл:
{{БМ|Башҡорт ихтилалдары}}
{{Ҡораллы конфликт
13 юл:
|противник1 = [[Файл:Flag of Russia.svg|22px]] [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]]
|противник2 = [[Башҡорттар|башҡорт баш күтәреүселәре]]
|командир1 = [[Румянцев
|командир2 = [[Ҡараһаҡал]], [[Килмәк
|силы1 =
|силы2 =
21 юл:
|примечание =
}}
'''1735—1740 йылдарҙағы Башҡорт ихтилалы''' —
== Ихтилал сәбәптәре ==
Ихтилалдың төп сәбәбе
{|
|
{{начало цитаты}}«Был осорҙа уларҙың ихтилалдары икенсе нигеҙгә таянған; мосолман пропагандаһы үҙенең әһәмиәтен юғалтҡан, Мөхәммәт батшалығын тергеҙеү өмөтө бөтөнләйе менән юғала барған. Ләкин элегерәк ерҙәренең тартып алыныуы тураһында башҡорттар һирәк һөйләһә, хәҙер инде улар үҙҙәренең ер биләмәләрен юғалтыу хәүефенә аяуһыҙ борсолған. Ысынлап та, Башҡортостанға
|}
Тарихнамәлә ихтилалдың характеры, маҡсаты, идеяһы, этәргес көстәре төрлөсә аңлатыла. Ҡайһы бер тарихсылар был фажиғәле ваҡиғаларҙа социаль һәм синфи ҡапма-ҡаршылыҡтар сағылышын күрә, башҡорт этносының түбән социаль кимәлдә торған вәкилдәренең әйҙәүсе ролен һыҙыҡ өҫтөнә алып, был «хеҙмәтсән халыҡтың феодаль һәм милли иҙеүгә ҡаршы ҡораллы ҡаршылығы» булған, тип иҫәпләй ([[Аҡманов Ирек Ғайса улы|И.
== Ихтилалдың урыны һәм этаптары ==
38 юл:
Ихтилал тарихында 3 этап билдәләнә:
* 1-се — 1735—1736
* 2-се — 1737—1738
* 3-сө — 1739—1740
== Хәрби хәрәкәттәр барышы ==
=== 1-се этабы ===
Ырымбур экспедицияһы әҙерләнгәнлеген башҡорттар 1734 йылда [[Нурышев, Килмәк|Килмәк Нурышев]]ҡа — Нуғай даруғаһының күренекле [[Бей|
1735 йылдың йәйендә күмәк кеше йәлеп иткән башҡорт хәрәкәте Башҡортостандың европа өлөшөндә йәйелдерелә. Өфө янындағы рус ауылдарына, Табын ҡәлғәһенә һөжүм иткәндәр, Миңзәлә һәм башҡа тораҡтар ҡамауҙа ҡалған. Августа Тенис биҫтәһенән Ырымбурға сыҡҡан аҙыҡ-түлек ылауы ҡыйратыла. Баш күтәреүселәрҙең төп көстәре Ағиҙел йылғаһы бөгөлөндә һәм Дим йылғаһы буйында туплана. Баш ҡалаға ихтилал башланыуы тураһындағы хәбәр июль һуңында барып етә. Баш күтәреүселәргә ҡаршы торор өсөн Башҡорт эштәре комиссияһы булдырылған. Комиссия етәксеһе һәм Башҡортостандағы хәрби көстәр командиры итеп 1735 йылдың 13 авгусында генерал-лейтенант [[Румянцев, Александр Иванович|А. И. Румянцев]] тәғәйенләнгән. Уның ҡарамағына 3 регуляр
Шулар араһында иң ҡанһыҙы суҡындырылған мишәр А. И. Тевкелевтең (башҡорт халҡы уны Тәфтиләү тип йөрөткән һәм уның яуызлығын ҡарғаған [[Тәфтиләү(йыр)|
1736 йылдың ғинуарында Тәфтиләү Һөйәнтүҙ ауылын юҡ итергә бойороҡ биргән. П.
Артабан Тевкелев һәм полковник Мартыновтың каратель отрядтары тағы ла 51 ауылды туҙҙыра һәм яндыра, Себер даруғаһы Балыҡсы, Унлар, Ҡыр-Танып улустарының (хәҙерге Башҡортостандың
26 сентябрь
Хөкүмәттең [[
Нуғай даруғаһында, [[
=== 2-се этабы ===
1737—1738 йылдарҙағы ихтилал башында Бәпәнә Төрөпбирҙин, Көҫәп Солтанғолов, Рысай Игембәтов, Мандар Ҡарабаев, Сәйетбай Әлҡәлин, Төлкөсура Алдағолов һ.б. торған. Ихтилалдың яңы көс менән күтәрелеүенең сәбәбе
Тулы булмаған мәғлүмәт буйынса, баш күтәреүселәр 15 меңдән ашыу кешеһен юғалтҡан. 1737 йыл башына ихтилалдың бөтөн әһәмиәтле лидерҙары ҡулға алынған.
1738 йылдың ҡышы-яҙында Себер, Уҫа һәм Нуғай даруғалары территорияларында тағы ла көслө ихтилал тоҡанған.''Көҫәп
[[
{{начало цитаты}}«
=== 3-сө этабы ===
1739—1740 йылдарҙағы ихтилал Нуғай, Ҡазан, Себер, Уҫа даруғалары
Хөкүмәт ғәскәрҙәре командующийҙары: Я. Павлуцкий, Языков һ.б.
Ихтилалдың яңынан тоҡанып китеүенең сәбәбе
Ихтилалдың 3-сө этабында элекке башҡорт ихтилалдарының идеяһы — Рәсәй ватандашлығынан (подданство) баш тартыу
1739 йылдың декабрендә йәниҫәп алыу яңынан башланған. Башҡорттар уны һаман да һанға һуҡмаған, әммә крайҙа төҙөлгөн ҡәлғәләрҙең халҡын иҫәпкә алғандар. 1739—1740 йылдар сигендә [[Силәбе]] ҡәлғәһенең Иҫәп алыу китабы барлыҡҡа килгән.
1740 йылдың ғинуарында хәрәкәт башына яңы ҡорбаш — ''Башҡортостан ханы'' тип иғлан ителгән '''Солтангәрәй''' исеме аҫтында [[Ҡараһаҡал]] баҫҡан. Ихтилал тағы ла ҡораллы бәрелештәр формаһына күскән. [[Ҡараһаҡал]]ға арҡаҙаш булған күренекле етәкселәр ''Аллайейәнғол Ҡотлоғужин'', ''Мандар Ҡарабаев'' булған. Ихтилал Себер даруғаһының бөтөн территорияһын ялмап алған. Март урталарынан ''Арсеньев'', ''Павлуцкий'', ''Путянин'' һәм ''Кублицкий'' ҡыҫымы аҫтында баш күтәреүселәр тауҙарға сигенгән. Ҡараһаҡал Нуғай даруғаһы территорияһына сыҡҡан.
Ихтилалдың һуңғы этабында баш күтәреүселәр һәм Рәсәй ғәскәре яғында һуғышҡан «тоғро башҡорттар» араһындағы көрәш киҫкенләшкән.
1740 йылдың май-июнендә Ҡараһаҡал бер нисә тапҡыр еңелгән. 3 июндә Павлуцкий командаһы баш күтәреүселәрҙе Тобол йылғаһы районында ҡыуып еткән, һәм баш күтәреүселәр баҫтырылған. Отрядтың тере ҡалған яугирҙары, яралы Ҡараһаҡалды ла алып, [[Яйыҡ]] йылғаһы аръяғына, ҡаҙаҡ далаларына киткән. Тау-урмандарҙа йәшеренгән баш күтәреүселәрҙе физик юҡ итеү операцияһы 1740 йылдың сентябренә тиклем дауам иткән.
85 юл:
== Ихтилалдың һөҙөмтәһе ==
1735—1740
| автор = Алеврас Н. Н., Конюченко А. И.
| заглавие = История Урала. XI — XVIII века
102 юл:
Ошо ваҡиғаларҙың замандашы П. И. Рычков баш күтәреүселәрҙе язалау хаҡында шундай мәғлүмәт килтергән:<ref>''Рычков П. И.'' История Оренбургская по учреждении Оренбургской губернии. Уфа: ЦЭИ УНЦ РАН, 2002. с.105-106</ref>
{| class="standard collapsible <!-- collapsed-->" width="100%"
!ВЕДОМОСТЬ, һуңғы фетнәнән һуң, йәғни 1735 йылдан 1741 йылға саҡлы, командировкаға ебәрелгән Ырымбур һәм Башҡорт комиссиялары тарафынан нисәмә бур башҡорт (воров башкирцов) үлтерелде, язаланды, ҡарауыл аҫтында үлде, флотҡа оҙатылды, Остзей полктарына һәм [[Рогервик]]ка эшкә ебәрелде, уларҙың ҡатындары һәм ҡыҙ-улдары Рәсәй эсендә таратылып
|-
|
108 юл:
|- align="center" bgcolor="lightsteelblue"
|'''Йылдар'''
|colspan=4| '''[[
|colspan=4| '''[[Башҡорт эштәре комиссияһы|Башҡорт комиссияһы]] буйынса'''
| '''Ике командала барыһы'''
143 юл:
П. И. Рычков 1740 йылдың көҙөндә Ырымбурҙа һәм Һаҡмар ҡаласығында В.
Һәм ҡалған яуыздарҙы 17 сентябрҙә, генерал-лейтенант Һаҡмарға килгәс, экзекуцияланылар: 120 кешенең башын киҫтеләр, 50
Карателдәрҙән ҡасып, тыуған илен ташлап, ҡаҙаҡтарға һәм ҡалмыҡтарға киткән башҡорттарҙы һанап бөтөрлөк түгел. Уларҙың күбеһе әсирлеккә эләкте һәм урындағы феодалдарҙың ҡолона әйләндерелде. Әсирлеккә эләккәндәрҙең күпселеге, шулай уҡ уларҙың ҡатындары һәм балалары, суҡындырылды һәм «теләгән рус кешеләренә» (охочим) бирелде, баш бирмәгәндәрҙе
1739 йылдың апрелендә, өс тапҡыр тыуған иленә ҡайтыу теләге менән ҡасып киткән, суҡындырылған башҡорт ҡатыны Киҫәнбикә Байрасова яндырылған. Шул уҡ йылдың 14 мартында генерал Соймонов енәйәт эше буйынса ҡағыҙға ҡул ҡуйған: «Суҡындырылған һәм Катерина тигән исем бирелгән, Башҡортостанға өс тапҡыр ҡасып китергә маташҡаны һәм, Христиан Законын ҡалдырып, ҡабат басурманлашҡаны өсөн, башҡалар ҡурҡһын, тип, был башҡорт ҡатынын язалап, утта яндырып, үлтерергә. Шуны ишеткәндәр язаланһын» (ГАСО. Ф. 24. Оп. 1. Д. 818. С. 243). Ҡыйыу ҡатын башҡорт казагы Роман Исаевтың тәҡдирен бүлешкән<ref>М. С. Бураҡаева
П. И. Рычков язаланғандарҙың һанын дөйөмләштергән — 28491 кеше. Ҡорбандар тураһында был мәғлүмәт тулы булмаһа ла, ихтилалды баҫтырыу ни тиклем дәрәжәлә аяуһыҙ, ҡанһыҙ булғанлығын күрһәткән.
Рәсәй тарихсыһы [[Нольде, Борис Эммануилович|Б. Э. Нольде]] үҙенең китабында ихтилал йомғаҡтары буйынса шундай статистика мәғлүмәте килтергән<ref>La formation de l’empire russe: études, notes et documents par Boris Nolde: tome I-er, 1952. 297 1 vols. Paris: Institut d’Etudes slaves, 1952. Р.297//VI.</ref>: <blockquote>«16634 язалап үлтерелгәндәр, 3236 каторгаға, һөргөнгә оҙатылғандар; 12283 штраф тип тартып алынған аттар, 6076 үлтерелгән ат, 696 емерелгән ауылдар …»</blockquote>
159 юл:
Америка тарихсыһы [[Доннели Алтон Стюарт|А. С. Доннелли]], һәр дүртенсе башҡорт үлтерелгән, тип иҫәпләп сығарған. Был ихтилал барышында күп аҫаба башҡорт ерҙәре, хужаларынан тартып алынып, [[Мишәрҙәр|мишәрҙәр]]гә бирелгән.
1735—1740
Батша хөкүмәте, башҡорт общиналарының эске тормошон контролдә тоторлоҡ, административ реформалар уҙғарған<ref>[http://www.bse.info-spravka.ru/bse/id_9193 Статья в БСЭ]</ref>.
|