Япония: өлгөләр араһындағы айырма

'''Япония'''&#x20;([[Япон теле|яп.]] <span lang="ja" style="font-size: 110%; font-style: normal;">日本</span>&#x20;''Нихон, Тип''), рәсми  исеме- <span class="unicode audiolink">"«Нихон коко"», "«Типо коко"»</span><span class="unicode audiolink"></span>&#x20;<span class="metadata audiolinkinfo"><small>(инф.</small></span><span class="metadata audiolinkinfo"><small>)</small></span>&#x20;([[Япон теле|яп.]] <span lang="ja" style="font-size: 110%; font-style: normal;">日本国</span>)  —  Көнсығыш Азиялағы утрауҙа урынлашҡан  дәүләт.  [[Япон диңгеҙе]]<nowiki/>нән көнсығышта Тымыҡ океанда тора, [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытай]], [[Корея Халыҡ-Демократик Республикаһы|Төньяҡ]] һәм [[Көньяҡ Корея]], [[Рәсәй Федерацияһы|Россия]]  менән сикләшә. Төньяҡта   [[Охот диңгеҙе|Охотский диңгеҙ]]<nowiki/>е , ә көньяҡта Көнсығыш Ҡытай диңгеҙенән алып Тайванға тиклем территорияны биләй.

Япония 6852 утрауҙан торған  Япония архипелагында урынлашҡан.<ref group="прим">Согласно официальной японской позиции, южные Курильские острова, де-факто находящиеся в составе России, являются частью территории Японии.</ref><ref><span class="citation">[http://fpcj.jp/old/e/mres/publication/ff/pdf_07/01_land.pdf Facts and Figures of Japan 2007 01: Land].&#x20; </span></ref>. Дүрт иң эре утрауҙары— [[Хонсю]], [[Хоккайдо]], Кюсю һәм Сикоку —ил майҙанының  97 процентын тәшкил итә. Күпселек утрауҙары [[тау]]<nowiki/>лы, күптәре  вулканлы. Японияның иң юғары нөктәһе  —[[Фудзияма]] (3776. м) вулканы. Халҡының һаны (126 миллион кеше) буйынса ул донъяла унынсы урынды биләй.  Оло Токио, үҙ эсенә Японияның  баш ҡалаһы [[Токио]] һәм бер нисә яҡын-тирәләге префектураларын индереп, 30 миллиондан артыҡ кешеһе менән донъялағы иң ҙур  ҡала  агломерацияһы булып тора.

Япония бөйөк иҡтисади держава<ref name="ciawfbjapan"><span class="citation">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ja.html World Factbook; Japan].&#x20; </span></ref>, Япония  номиналь ДДП  [[ЭТП буйынса илдәр исемлеге (номинал)|<nowiki/>]]  буйынса һәм эске дөйөм продукттың  паритет  һатып алыу һәләте   буйынса  донъяла дүртенсе урынды   биләй.  Япония донъяла ҙурлығы буйынса дүртенсе  урындағы экспортер һәм алтынсы урындағы импортер. Ул донъяла берҙән-бер империя статуслы дәүләт .

Япония  — алға киткән ил менән бик юғары кимәлдәге тормошло, алға киткән ил  (кеше потенциалы үҫеше индексы буйынса ун етенсе урында тора). Унда кешенең уртаса тормош оҙонлоғо  2009 йылда 82,12 йыл тәшкил итә<ref name="cia-life-expectancy"><span class="citation">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2102rank.html The World Factbook: Rank order  — Life expectancy at birth]&nbsp; (англ.).&#x20; [[Үҙәк разведка идаралығы|ЦРУ]]&#x20;(2010).&#x20;<small>Проверено 23 января 2010.</small></span><span class="citation"></span></ref>) һәм  сабыйҙар үлеме күрһәткесе иң түбән дәрәжәлә<ref name="cia-infant-mortality"><span class="citation">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2091rank.html The World Factbook: Rank order  — Infant mortality rate]&nbsp; (англ.).&#x20; [[Үҙәк разведка идаралығы|ЦРУ]]&#x20;(2010).&#x20;<small>Проверено 23 января 2010.</small></span><span class="citation"></span></ref>.

Япония  "«Большая семерка"» һәм [[Азия-Тымыҡ океан иҡтисади хеҙмәттәшлеге|АТЭС]]-ҡа ингән ил, ул шулай уҡ БМО Хәүефһеҙлек Советының даими булмаған ағзаһы булып регуляр рәүештә һайланыусы ил. Япония рәсми рәүештә  һуғыш  иғлан итеү хоҡуғынан баш тартҡан ил булып торһа ла, уның хәҙерге заманса ҡоралланған төрлө һаҡланыу  һәм тыныслыҡ урынлаштырыу операцияларында ҡатнашыу маҡсатында  ҙур армияһы бар.

Урыҫ һүҙе «Япония» "Япония" — экзоним, урыҫ теленә был һүҙ немец теленән  ( [[Немец теле|унда.]]&#x20;''<span lang="de">Japan</span>'') килгән, хәйер,  вокализмы буйынса күберәк туранан-тура француз ''Japon һүҙенә тура килә''<ref><span class="citation">''Фасмер, М.''&#x20;</span></ref>.

[[Файл:Jomon_vessel_3000-2000BC.jpg|мини|  Дзёмон  урта осороноң керамикаһы өлөшө]]

[[Файл:Satsuma-samurai-during-boshin-war-period.jpg|мини|  Сацума провинцияһы самурайҙары Босиндағы һуғыш ваҡытында]]

Япония архипелагында кешеләр йәшәй башлау күренештәренең билдәләре б.э.т.  40 меңйыллыҡта япон палеолитында( б.э.т.12 мең йыллыҡҡа  тиклем)<ref group="прим">Различные источники дают различные периоды, подробнее см. </ref>  табыла. Японияның тәүге кешеләре һунар менән һәм емеш-еләк йыйыү менән көн күргән, тәүге таштан яһалған эш ҡоралдарын ҡулланғандар. Был осорҙа әле керамиканан яһалған әйберҙәр булмаған, шуға күрә осор керамикаға тиклемге мәҙәни  осор<ref><span class="citation">''Кузнецов Ю. Д., Навлицкая Г. Б., Сырицын И. М.''&#x20;История Японии: Учеб. для студ. вузов, обучающихся по спец. «История».&nbsp; — М.: Высш. шк., 1988.&nbsp; — С.&nbsp; 8.&nbsp; — 432&nbsp; с.&nbsp; — 30  000 экз.&nbsp; </span></ref>  тип атала. Б.э.т. 12 000 йылдан дзёмон оооро башлана, был Көбайыш илдәре тарихындағы  археологик осорҙарға бүлеүҙең  [[мезолит]] һәм [[неолит]]<nowiki/>осорона тура килә. Был осорҙоң үҙенсәлеге булып Япон архипелагында йәшәүсе кешеләрҙең керамиканан эшләнгән әйберҙәр ҡуллана башлауы тора.

Был осорҙа, б.э.т. 500 йылға тиклем, Япония архипелагында һыу менән һуғарып, жөгө сәсә башлайҙар, унда балсыҡтан көршәк эшләү түңәрәге(әйләнәһе), туҡыу станогы барлыҡҡа килә,  металлдан (баҡыр, бронза һәм тимер) әйберҙәр эшләү һәм һаҡлағыс ҡалаысыҡтар төҙөү менән булышҡандар{{Sfn|Елисеефф, Елисеефф|2008|c=35—37}}. Был яңылыҡтарҙы Японияға  Ҡытай һәм Корея иммигранттары өйрәткән..

Беренсе тапҡыр япондар ҡытайҙарҙың Ханьшу  тарихи хроникаларында телгә алына. Ентекләберәк ҡытайҙар   Ва  тип йөрөткән Япон архипелагы Ҡытайҙағы   "Өс батшалыҡтың тарихында  " яҙылған{{Sfn|Елисеефф, Елисеефф|2008|c=37}}. Уның буйынса өсөнсө быуатта иң көслө кенәзлек  башында хаким  ҡатын Химико торған Яматай кенәзлеге булған.

250 йылда  яей осоро Кофн  осоро менән алышына. Уның барышында ҡурғандар төҙөү мәҙәниәте булдырыла , ә Ямато районында шул исемдәге япон дәүләте барлыҡҡа килгән.

Кофун  538 йылда Асука осорона күсә. Уның үҙенсәлектәре -Японияға Кореянан күскән Пэкче дәүләте кешеләре килтергән  [[буддизм]]{{Sfn|Елисеефф, Елисеефф|2008|c=43}}  һәм ҡытай хөкмәте өлгөһөндә үҙәкләштерелгән хөкүмәт төҙөү, тәүге закондар теҙмәһе "«рицуре"» һәм материктағы фәлсәфәүи һәм мәҙәни идеяларҙың аҫтында япон мәҙәниәтенең сәскә атыуы.

Һигеҙенсе быуатта Нара  осоронда ныҡ көслө үҙәкләштерелгән япон дәүләте барлыҡҡа килә, уның башҡалаһы хәҙерге замандағы Нара территорияһындағы императорҙың башҡалаһы Хэйдзе-ке. Был осор япон йәмғиәтенең ҡытайлаштырылыуы һәм шл уҡ ваҡытта тәүге тарихи хроникаларҙың барлыҡҡа килеүе , мәҙәниәттең сәскә атыуы менән характерлана. 712 йылда  Кодзики, ә 720 йылда  — Нихон секи тамамланған<ref><span class="citation">''Totman, Conrad.''&#x20;</span></ref>.

784 йылда Император Камму  башҡаланы Наранан  Нагаока-кеға , ә 794 йылда ул  Хэйан-ке (хәҙерге  Киото){{Sfn|Елисеефф, Елисеефф|2008|c=56}}  ҡалаһына күсерә. Бына шулай Хәйан осоро башланып киткән. Был осорҙа япон милли мәҙәниәте барлыҡҡа килә һәм ныҡ үҫешә. Ижекле әлифбаның (кана) барлыҡҡа килеүе  ҡытай теленән азат ителеп үҙ япон телендә яҙырға мөмкинселек бирә. Кана менән яҙылған " Кокинвакасю"шиғри анталогияһы иң тәүге  өлгө итеп ҡуйылған империя анталогияһына әйләнә һәм  XIX быуатҡа тиклем танка шиғриәте уның өлгөләренә таянып яҙған.  Был осорҙа яҙылған "«Гэндзи тураһындағы повесть"» һәм "«Баш осондағы яҙыуҙар"»  прозаик әҫәрҙәре Японияла һәм унан башҡа илдәрҙә япон әҙәбиәтенең иң юғары бейеклеген яулаған әҫәрҙәр булып тора.

Япон  феодализмы  юғары ҡатлам яугирҙәре "«самурайҙар  ведомствоһы"»{{Sfn|Елисеефф, Елисеефф|2008|c=67}}  барлыҡҡа килеү менән бәйле.1185 йылда  үҙҙәре менән ярышлашҡан Тайр ырыуын еңгән  Минамото-но Еритомо 1192 йылда сегун итеп тәғәйенләнгән. Был Камакур осороноң башланыуына килтерә. Ул үлгәндән һуң фактик власть  Минамото-но Еритомоның улының регенты булған Ходзе ырыуы ҡулына  күсә.  Камакура сегунаты  1274 һәм 1281 йылдарҙағы монголдарҙың илгә бәреп инеүҙәрен, бакуфуларҙың позицияһын нығытып, уңышлы кире ҡаға. Сегунаттың рәсми дине булып дзэн тора.букреев позицияһын ҡаршы һуғыштарҙа еңде. Рәсми религий сегунат булды [[дзэн]].Монголдарҙы еңгәндән һуң япон яугирҙәре үҙ-ара һуғышалар һәм был хәл Камакура режимын юҡҡа сығарған. 1318 йылда тәхеткә император   Го-Дайго  ултыра һәм 1333 йылда  башкомадующий  бакуфу Асикага Такаудзи ярҙамында үҙ ҡулына власты төшөрә, тик   1336 йылда императорҙың улы менән хакимлекте бүлешә алмайынса, Асикага Такаудзи Киотола император итеп Кемиены тәхеткә ултырта һәм 1338 йылда  күрһәткән хеҙмәттәре өсөн унан сегун титулы ала. Шулай итеп Японияла ике император була һәм улар 1392 йылға тиклем бер-береһе менән власть өсөн бер туҡтауһыҙ һуғышалар. Асикага сегунаты эре феодалдар-даймеларҙы контролдә тота алмай, шунлыҡтан  1467 йылда граждандар һуғышы башлана. Был ығы-зығылы бола осоро булған Сэнгоку осорон башлап ебәрә{{Sfn|Елисеефф, Елисеефф|2008|c=75—82}}.

  1543 йылда  Япония ярҙарына  Португалиянан диңгеҙ йөҙөүселәр, һуңыраҡ иезуит миссионерҙар һәм голландия сауҙагәрҙәре килә. Был Япония менән Көнбайыш илдәре менән  коммерция һәм мәҙәниәттә аралашыуға нигеҙ һала.

Европа  технологиялары һәм  ата торған ҡорал ярҙамында  Ода Нобунаг башҡа даймеларҙы еңгән һәм илде бөтөнләйе менән берләштерә, тик хакимлеге  1582 йылда үлеп киткәнлек арҡаһында туҡталып ҡалған. Уның вариҫы  Тоетоми Хидэеси  1590 йылда илде тулыһынса берләштерә. Хидэеси  ике тапҡыр Кореяны баҫып ала , тик бер нисә корея менән  һәм ҡытай ғәсҡәрҙәренән  еңелгәндән һуң һәм уның үлеменән һуң  1598 йылда Кореянан сығып китәләр<ref><span class="citation">''Turnbull, Stephen.''&#x20;</span></ref>.

  Хидэеси  үлгәндән һуң  Токугава Иэясу  Тоётоми Хидэёси ваҡытында  үҙенең регентлығынан файҙаланып, сәйәси һәм хәрби йоғонтоһон көсәйткән. Сэкигахара янындағы һуғышта ул үҙенең бик күп дошмандарын еңә һәм  1603 йылда сегун итеп тәғәйенләнә.Изясу Токугава сегунатын нигеҙләй һәм башҡаланы Эдоға(хәҙерге Токио) күсерә<ref><span class="citation">''Marcia Yonemoto.''&#x20;</span></ref>. 1639 йылда сегунат үҙенең изоляция  сәйәсәтен башлай   ике ярым быуатҡа һуҙыла . Һуңыраҡ был осорҙо Эдо осоро тип атап йөрөтәләр. Илдең изоляцияға инеүенә ҡарамаҫтан, европа фәнни нигеҙҙәрен өйрәнеү -рангакку- голландия сауҙа факторияһы аша Нагасаки гаванындағы ташып яһалған Дэдзима утрауында дауам итә. 

Был осорҙа барлыҡҡа килгән милли-мәҙәни кокугаку хәрәкәте башланып, Японияны япондар үҙҙәре өйрәнә башлай<ref><span class="citation">''Hooker, Richard''&#x20;[http://www.wsu.edu/~dee/GLOSSARY/KOKUGAKU.HTM Japan Glossary; Kokugaku]&nbsp; (англ.</span></ref>.

1854 йылда америка коммодоры  Мэттью Перри, Ҡара караптарҙа Японияға килә, шул арҡала Япония изоляция сәйәсәтен туҡтата{{Sfn|Елисеефф, Елисеефф|2008|c=102}}. Ошо  ваҡиғаларҙан һуң  Япония   модернизациялау  осорона инә.

Шулай уҡ илдең  изоляцияла булыу  сәйәсәтен  1853 йылдың 12 авгусында   М.  Т.  Перриҙан һуң бер ай үткәс Японияға  Рәсәй империяһынан яңы технологиялар һәм бүләктәр килтергән адмирал Путятиндың экспедицияһы  туҡтата.  1855 йылдың 7 февралендә  Япония менән Рәсәй араһында сауҙа итешеһ һәм дуҫлыҡ тураһында килешеү төҙөлә.  Симод трактаты буйынса Симод,   Хакодатэ,  , Нагасаки  порттарында һатыу итеү хоҡуғы бирелеп, Рәсәй консулы тәғәйенләнә, ике ил араһында йоғонтолоҡ сфераһы һәм биләмәләр сиктәре билдәләнә.

 Бакумацу  осоронда Япониякөнбайыш илдәр менән үҙе өсөн  уңайһыҙ булған бер нисә килешеү төҙөшә, был илде иҡтисади һәм сәйәси көрсөккә төшөрә.1868 йылда Босин  гграждандар һуғышы башлана, шуның һөҙөмтәһендә сегунат бөтөрөлә, император етәкселегендә  Мэйдзи реставрацияһы  үҙәкләштерелгән хөкүмәт  барлыҡҡа килтерә. көнбайыш илдәренең сәйәси, хөкөм итеү һәм хәрби системалары өлгөһөндә Япония министрҙар советы  Йәшерен совет төҙөп, Мэйдзи конституцияһын ҡабул итергә әҙерләнә һәм парламенттыйыйылышҡа саҡыра. Мэйдзи реставрацияһы Японияны донъяның ҙур индустриаль державаһына әйләндерә.  1894—1895 йылдарҙағы япон-ҡытай һуғышы һәм 1904—1905 йылдарҙағы рус-япон һуғышынан һуң  Япония [[Япон диңгеҙе|Япон]]  һәм Һары диңгеҙҙәрендә өҫтөнлөк итеп, Кореяны, Тайванды һәм Карафутоны үҙ иленә ҡуша.

ХХ быуаттың башында ҡыҫҡа ваҡытлы Тайсе демократик осоронан һуң Япония милитаризм һәм экспасионизм рухы менән һуғарылған дәүләткә әйләнә һәм Антанта яғында Беренсе донъя һуғышында ҡатнаша, үҙенең сәйәси һәм территриаль йоғонтоһон көсәйтә.  1931 йылда экспансия сәйәсәтен көсәйтеп, Маьчжурияны баҫып ала һәм   Маньчжоу-Го  етәкселек иткән марионетка дәүләтте барлыҡҡа килтерә.  1933 йылда Милләттәр Лигаһында Японияның эштәрен тәнҡитләгән  Литтон докладынан һуң Япония демонстратив рәүештә Лиганы ташлап сыға{{Sfn|Елисеефф, Елисеефф|2008|c=108}}.1936 году Япония  нацист Германияһы менән берлектә Коминтернға ҡаршы пакт төҙөй, ә  1941 йылда "«Ось"» илдәренә ҡушыла<ref><span class="citation">''Kelley L. Ross.''&#x20;</span></ref>. Шул уҡ ваҡытта  Япония  Монголия халыҡ республикаһының һәм Маньчжоу-Гоның территориаль бөтөнлөгөн ихтирам итәсәге тураһында  СССР менән нейтралитет  Пактына  ҡул ҡуя.

1937 йылда Япония ,Ҡытайҙың башҡа өлөштәренә лә баҫып инеп, 1937-19451937—1945 йылдарҙа  икенсе  япон-ҡытай һуғышын башлап ебәрә.Шунан һуң АҠШ Японияға  нефть  эмбаргоһы һала<ref><span class="citation"><span class="citation">''Roland H. Worth, Jr.''&#x20;No Choice But War: the United States Embargo Against Japan and the Eruption of War in the Pacific.&nbsp; </span></span></ref>.  1941 йылдың 7 декабрендә Япония ,   Перл-Харборға  һөжүм итеп, [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]] менән  [[Бөйөк Британия]]<nowiki/>ға һуғыш иғлан итә. Был АҠШ-тың  [[Икенсе донъя һуғышы|Икенсе бөтә донъя һуғышында]]  ҡатнашыуына килтерә. Япон империяһы  [[Гонконг]], [[Филиппин]] һәм [[Малакка ярымутрауы|Малакк]]<nowiki/>аны яулап ала, ләкин 1942 йылда  Коралл диңгеҙендәге һуғышта тармар ителеүе уның диңгеҙҙә өҫтөнлөк итеүен юҡҡа сығара{{Sfn|Елисеефф, Елисеефф|2008|c=109}}.1945 йылдың 6 һәм 9  авгусында АҠШ авиацияһы  Хиросима менән Нагасакиҙы атом бомбардировкаһына тота  һәм  СССР-ҙың Японияға ҡаршы хәрби ғәмәлдәренә ҡушыла. Шунлыҡтан ҡаршы 1945 йылдың  2 сентябрендә Япония бер һүҙһеҙ Капитуляция Актына ҡул ҡуя<ref><span class="citation">[http://www.oldgazette.ru/izvestie/04091945/text4.html Подписание акта о капитуляции Японии], Известия&nbsp; (2 сентября 1945).&#x20;<small>Проверено 21 января 2010.</small></span><span class="citation"></span></ref>.

1947 йылда Япония  яңы пацифист конституцияһын  ҡабул итә, унда   либераль демократияға баҫым яһала. Союздаш ғәсҡәрҙәрҙең Японияны оккупациялауы   Сан-Франциско тыныслыҡ шартнамәһен ҡабул итеүгә килтерә, ул үҙ көсөнә 1952 йылда, керә<ref><span class="citation">''Joseph Coleman.''&#x20;[http://search.japantimes.co.jp/cgi-bin/nn20070306f3.html '52 coup plot bid to rearm Japan: CIA]&nbsp; (англ.</span></ref>, ә 1956 йылда Япония  [[Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы|БМО]]  инә.  Һуңыраҡ Япония рекордлы иҡтисади үҫешкә өлгәшә. Был үҫеш  дүрт тиҫтә йыл дауам итә һәм, уртаса алғанда, йыл һайын 10 процент  тәшкил итә.

 Оҙайлы үҫеш һикһәненсе йылдарҙың аҙағында инвесторҙарҙың япон иҡтисадына иғтибарын ныҡ арттыра, ә был иһә баҙар фондында һәм күсемһеҙ милек баҙарында иҡтисади бушҡыуыҡты барлыҡҡа килтерә.  1991 йылда иҡтисад үҫеше  кризис менән алмашына, ил кризистан бары 2000 йылда ғына сыға ала<ref><span class="citation">[http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/5178822.stm Japan scraps zero interest rates]&nbsp; (англ.</span></ref>.

== КомментарииАңлатма ==

== ПримечанияИҫкәрмәләр ==