Көн менән төн тигеҙләнеше: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
"Равноденствие" битен тәржемә итеп төҙөлгән
(айырмалар юҡ)

12:26, 5 декабрь 2016 өлгөһө

Көн менән төн тигеҙләнешеастрономик күренеш, был мәлдә Ҡояш үҙенең эклиптика буйынса күренгән хәрәкәтендә күк экваторын киҫә.

Ерҙе космостан күҙәткәндә көн менән төн тигеҙләнгәндә  терминатор  Ерҙең географик полюсы буйлап үтә  һәм ер экваторына перпиндикуляр була.

Тасуирлау

Яҙғы һәм көҙгө көн-төн тигеҙләнеше була. Бөтә донъя ваҡыты буйынса (башҡа сәғәт бүлкәттәрендә был даталар араһында тәүлек айырмаһы булыуы мөмкин) төньяҡ ярымшарҙа яҙғы көн һәм төн оҙонлоғо 20 мартта, Ҡояш көньяҡ ярымшарҙан төньяғына күскәндә, тигеҙләнә. Көҙгө тигеҙләнеш  22 һәм 23 сентябрҙә, Ҡояш төньяҡ ярымшарҙан көньяғына күскән мәлдә, күҙәтелә. Көньяҡ ярымшарҙа, киреһенсә, мартта - көҙгө, сентябрь айында яҙғы көн-төн тигеҙләнеше була[1][2].

Көн менән төн тигеҙләнгәндә Ерҙең барлыҡ урындарында (ер ҡотоптарынан башҡа) көн оҙонлоғо төн менән тиң була. Был мәлдәрҙә Ҡояш тап көнсығышта (бер аҙ төньяҡҡараҡ) ҡалҡа һәм, тап көнбайышта (бер аҙ төньяҡҡараҡ) байый. 

Көн төндән оҙонораҡ булғанда, яҙғы тигеҙләнештән көҙгө көн-төн тигеҙлегенә тиклем, Ҡояш иртән көнсығыштан төньяҡтараҡ ҡалҡа һәм кисен көнбайыштан төньяҡтараҡ байый (был осор яҙғы тигеҙләнештән көҙгө мәлгә тиклем дауам итә). Көн төндән ҡыҫҡараҡ булған мәлдә иһә Ҡояш көнсығыштан көньяҡтараҡ ҡалҡа һәм көнбайыштан көньяҡтараҡ байый (был осор көҙҙән яҙғы тигеҙләнешкә тиклем була)[3][4]

Күк экваторы менән эклиптика киҫешкән урын көн менән төн тигеҙләнеше нөктәһе тип атала.  Ерҙең орбитаһы эллиптик  булыу сәбәпле, ул көҙгө көн-төн тигеҙләнешенән яҙғы нөктәһенә тиҙерәк күсә, яҙҙан көҙгә боролғанда иһә оҙағыраҡ бара. Ошоға бәйле экватор менән эклиптика ятышы бер-беренә ҡарата үҙгәрә.  Йыл буйына экватор үҙгәреүе арҡаһында Ҡояш көн менән төндөң тигеҙләнеше нөктәһен Ер үҙ орбитаһында тулыһынса әйләнеп сыҡҡанға тиклем 20 минут 24 секундҡа иртәрәк үтеп китә. Һөҙөмтәлә, күктәге был нөктәнең урыны үҙгәрә.

Көн-төн тигеҙлеге мәлдәре

Хәҙерге  григориан календаре көн менән төндөң тигеҙләнеү мәле бер үк даталарға тура килтереп эшләнгән. Шулай ҙа улар үҙгәреп тора. Иң иртә мәл кәбисә йылына тура килә, иң һуңғыһы кәбисә йылынан алдағыһында була.  

Григориан календаре дә-ерендә көн менән төндөң тигеҙләнешендә иң иртә мәл 1696 йылға тура килә: 19 мартта 15 сәғәт 5 минут - яҙғы, 22 сентябрҙә 3 сәғәт 8 минут - көҙгө; иң һуңғы 1903 йылда:  21 мартта 19 сәғәт 15 минут — яҙғы һәм 24 сентябрҙә 5 сәғәт 45 минут — көҙгө.

Григориан календаре буйынса яҙғы көн менән төн тигеҙләнешенең  "рәсми" датаһы 21 мартҡа тап килә.

Был мәл  XXI быуатта һуңғы тапҡыр 2007 йылдың 21 мартында теркәлде, артабан ул 20 йәки 19 мартҡа тап киләсәк.

Көн менән төн тигеҙләнеше мәлендә Яңы йыл башлаған халыҡтар

 
Персеполь. Зороастр Наурызы билдәһе булған барельефтағы үҙ-ара көрәшеүсе үгеҙ һәм арыҫлан Ер менән Ҡояшты сағылдыра. 

Иҫкәрмәләр

  1. James Bonwick. Astronomy for young Australians. — Melbourne: Thomas Harwood, 1864. — С. 37.
  2. Статья о весеннем равноденствии 2008 года на сайте Сиднейской обсерватории. (инг.)
  3. Воронцов-Вельяминов Б.А. Эклиптика. Видимое движение Солнца и Луны // Астрономия: Учеб. для 10 кл. сред. шк. — 17-е изд., перераб. — М.: Просвещение, 1987. — С. 20. — 159 с.
  4. Астронет > Равноденствие + 1