Ҡытай календары: өлгөләр араһындағы айырма

'''Ҡытай календары''' ике төр календары менән күрһәтелгән: '''ҡояш''' (ауыл хужалығы) һәм '''ҡояш-ай'''. Һуңғыһы ике вариантта билдәле: бигерәктәбигерәк тә Көнсығыш Азияла популяр булған ''Ся'' календары ({{lang-zh|夏}}, Ся ярым мифик династияһы исеме буйынса аталған) — йылды яҙ миҙгеле буйынса һанай; һәм шулай уҡ ''Чжуань'' календары ({{lang-zh|顓頊曆}}, [[Цинь (династия)|Цинь династияһын]] нигеҙләүсе Чжуань-сюй исеме буйынса аталған) — йылды көҙ миҙгеле буйынса һанай.

Хәҙерге [[Ҡытай]]ҙа шулай уҡ ҡулланышҡа [[григориан календары]] индерелгән, әммә ай календары, элекке замандазамандағы һымаҡ, бөтә урындарҙалаурындарҙа ла традицион байрамдарҙың ваҡытын билдәләү өсөн ҡулланыла: [[Ҡытай Яңы йылы|«Яҙ байрамы» (Ҡытай Яңы йылы)]], Көҙ уртаһы байрамы һәм башҡаларҙы, һәм шулай уҡ теге йәки был ауыл хужалығы эш төрҙәрен башлау ваҡытын билдәләү өсөн файҙаланыла. Ай календары буйынса «Яҙ байрамы» (Яңы йыл) үҙгәреүсән һәм йыл һайын «Тәүге яңы ай» көнөнә тура килә. Яңы йылдың килеп етеүе тип ҡышҡы ҡояш торошонан (21—22 декабрь) һуң, 1645 йылдан 2644 йылға ҡәҙәр 21 ғинуарҙан иртәрәк түгел һәм 21 февралдән һуң түгел булғанбулмаған икенсе яңы ай һанала<ref name=math/> (мәҫәлән, 4713 ҡыҙыл маймыл йылы 2016 йылдың 8 февраленән 2017 йылдың 27 ғинуарына тиклем дауам итә). ''Ся'' календарына ярашлы, «Яҙ башлынаубашланыу» йыл һайын 4, 5 йәки 6 февраленәфевралгә тап килә.

Ҡытайҙа григориан календарын «стандарт» (公曆 gōnglì), «көнбайыш» (西曆 xīlì) йәғни "ҡояш" (日曆 rìlì) календары тип атайҙар. Григориан календары индерелгәндән һуң уны шулай уҡ - яңы, ә ай календарын — иҫке тип исемләйҙәр.

[[Шан (династия)|Шан]] дәүеренең (б.э.т. XVI—XI бб.) күраҙлаукүҙаллау һөйәктәрендәге (цзягувэнь) боронғо яҙыуҙарҙа йыл 12 ай айынанайҙан тора тип һүрәтләнә. Календарь шылмаһын өсөн һәм уны йыл миҙгелдәренә һәм, ҡояш торошона бәйләү маҡсатында уға эмпирик рәүештә 13-сө һәм 14-се айҙар өҫтәлмәләр булып торған.

[[Чжоу (династия)|Чжоу]] дәүеренең (б.э.т. XI—III бб.) иртә яҙмалары, шул иҫәптән ''Чуньцю'' хроникаһы, йылды 12 ай айынан тора тип һүрәтләгән, йыл аҙағында эмперикэмпирик уйҙарҙанкүҙлектән сығып, ун өсөнсө ай өҫтәлгән. Айҙарҙың оҙонлоғо алмашынып 29 һәм 30 көндән тора, ә ай аҙағында ҡайһы саҡта, айҙың башланыуын һәм күҙәтелгән яңы айҙы тап килтереү өсөн, йәнә бер көн өҫтәлгән.

Өҫтәмә көн һәм ай һайлауҙа башбаштаҡлыҡ элементы булғанға күрә, төрлө батшалыҡтарҙың календарҙары бер ни тиклем айырылғандарайырылған, әммә рәсми календарь булып Чжоу батшалығы календары иҫәпләнгән.

Цинь династияһы осоронда эклиптикалағы ҡояш торошо (зодиактыңйондоҙнамәнең 12 знагы аналогияһы), буйынса билдәләнгән 24 миҙгел ғәмәлгә индерелә, аҙаҡ улар ауыл хужалығы календарының нигеҙе була. Миҙгелдәр Ай хәрәкәтенә тура бәйләнмәгәндәр.

Конфуциан ғалимдарының, шул иҫәптән Сыма Цяндең, күп йыллыҡ эштәре һөҙөмтәһендә хәҙерге заман төрөнә яҡын булған Ҡытай календары [[Хань (династия)|Хань династияһы]] императоры [[У-ди]] указына ярашлы б.э.т. 104 йылда ҡабул ителә<ref>Сыма Цянь, Исторические записки, перевод Р. В. Вяткина, т.2 гл. 12, стр. 282.</ref> Был календарь Тайчу ({{lang|zh|太初}}, Бөйөк Башланғыс) исемен ала, У-ди идара итеүенең яңы дәүере шул уҡ рәүештә аталған. Ошо календарға ярашлы йыл башы яҙ башына (Инь юлбарыҫ өсөнсө цикликцикл знагына) күсерелгән, йылдың башланыуы ғинуар аҙағы — февраль башы яңы айға тура килгән, ә өҫтәмә ай аайы дополнительныйҡояш лунныйай месяцдауамында вводилсяэклиптиканың когда("йондоҙлоҡ солнцебилдәһенә", весьдөрөҫөрәге месяцике неауыл переходилохужалығы границмиҙгеле) соответствующеготейешле секторасекторы эклиптикисиктәренән («знакусыҡмағанда зодиака», а точнее двум сельскохозяйственным сезонам)индерелә, началаай месяцев (новолуния)башы вычислялисьҡояш поменән среднемуайҙың движениюуртаса солнцахәрәкәте ибуйынса луныиҫәпләнә.

Көнсығыш Хань календары ''саньтун ли'' календарына төҙәтмәләр индерә. Беҙҙең эраның 85 йылдайылында ҡабул ителә.

Лю Хун 刘洪 (яҡынса 135—210) тарафынан тәҡдим ителгән каледарькалендарь реформаһы проекты: Хань в 220 йылда Хань империяһы тарҡалғандан һуң барлыҡҡа килгән батшалыҡтарҙың береһе менән ҡабул ителгән.

Башҡа көнсығыш календарҙары йә тулыһынса ҡытайҙыҡына тап килә (корей), йә күбеһенсә ҡытайҙыҡына оҡшаш, әммә бер ни тиклем айырмалары була (вьетнам календарында — зодиакальйондоҙлоҡ циклда Ҡуян Бесәй менән алыштырылған; тибет календарында — зодиак буйынса хайуандарҙың исемдәре бер ни тиклем үҙгәртелгән; япон календарында — иҫәпләү принцибы үҙгәртелгән, шунлыҡтан башҡа календарҙар менән сағыштырғанда йылдарҙа айырмалыҡтар барлыҡҡа килә).

| 21—22 июняиюнь