Хөсәйен ибн Али: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
10 юл:
|влияние = [[шығый]]
}}
 
{{Ғәрәп исеме|лакаб=|кунья=|имя=Хәсәйен|насаб=|нисба=Кураши}}
'''Әл-Хәсәйен ибн Әли әл-Кураши''' ({{lang-ar|الحسين بن علي}};
{{ТД|8|1|626}}, {{ТУ|Мәҙинә}} — {{ВБВ|10|10|680}}, {{ВБУ|Кербела}}) — [[Әли ибн Әбу Талип]] һәм [[Фатима Захра|Фатима]]ның икенсе улы; өсөнсө [[Ун ике имам|шиғисы имам]]. Кербела эргәһендә [[омейяд]] [[халиф]]ы [[Язид I]] ғәскәре менән алыш ваҡытында һәләк булған көнөн шиғисылар траур көнө [[ашура]] итеп билдәләйҙәр.
 
== Биографияһы ==
Хөсәйен Омейяд халифы [[Муавия I ибн Әбу Суфьян|Муавия I]] {{хижрә|60}}) вафат булғанға тиклем Халифаттың ижтимағи-сәйәси тормошонда бөтөнләй тиерлек ҡатнашмай. Муавия үҙенең улы Язидты халиф итеп тәғәйенләгәндән һуң, Халифат монархияға әйләнә. Был процесс йәмғиәттә төрлөсә ҡабул ителә. Мәҙинәлә Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең бер нисә абруйлы көрәштәше Омейядтар монархияһына ҡаршы сыға, шулар араһында Хөсәйен дә була{{sfn|Али-заде, А. А.|2007}}.
Шул уҡ ваҡытта Куфа халҡы халиф Язидаға ҡаршы ихтилалға күтәреләләр һәм Хөсәйенде үҙҙәренә саҡыралар. Хөсәйен был саҡырыуға ыңғай яуап бирә һәм, ҡала халҡына етәкселек итеү өсөн, ғаиләһе һәм яҡындары менән Куфа йүнәлешендә юлға сыға. Ҡалалағы хәлде өйрәнеү өсөн Хөсәйен ҡалаға үҙенең кешеһе Мөслим ибн Акилде ебәрә. Ул Куфаға килгәс Хөсәйенгә хат ебәрә. Хатында ул 18 мең куфийсы Хөсәйенгә тоғролоҡҡа ант итеүен һәм уның килеп етеүен көткәндәрен хәбәр итә{{sfn|Али-заде, А. А.|2007}}.
Халиф Язид Куфа наместнигын урынынан бушата һәм унда ҡаты характеры һәм аяуһыҙлығы менән айырылып торған Убайдуллах ибн Зиядты тәғәйенләп ҡуя. Куфаға килгәс үк Убайдуллах, кем Омейядтарға ҡаршы сыға, шуларҙың бөтәһен дә үлтерәсәкмен тип асыҡтан-асыҡ иғлан итә. Халыҡтың күпселек өлөшөн һәм урындағы лидерҙарҙы үҙ яғына ауҙарып, Убайдуллах ихтилалды баҫтырыуға өлгәшә. Мөслим ибн Акил уға ҡаршы сығырға маташһа, Хөсәйендең элекке бөтә яҡлылары таралып бөткән була һәм ул бер үҙе ҡала. Мөслимде властар ҡулына тапшыралар һәм уны язалайҙар{{sfn|Али-заде, А. А.|2007}}.
Үлер алдынан Мөслим ибн Акил Хөсәйенгә, уға Куфаға инмәҫкә ҡушып, хәбәр ебәреп өлгөрә. Ләкин Хөсәйен Куфа йүнәлешендә хәрәкәт итеүен дауам итә һәм Кербела тигән ергә яҡынлаша. Кербела эргәһендә уның менән халиф һуғышсылары осраша. Халиф ғәскәре әле күптән түгел генә үҙҙәре Хөсәйенде ҡалаға саҡырған куфийсылар менән тулыландырылған була. Һөйләшеүҙәр ваҡытында Хөсәйен үҙен һәм яҡындарын ебәреүҙәрен һорай. Ләкин дошмандары уны азат итеү өсөн ул ҡабул итә алмаҫлыҡ шарттар ҡуялар. Халифтың ғәскәре Хөсәйендең ҙур булмаған отрядына ҡаршы баралар һәм уны тулыһынса тар-мар итәләр. Хөсәйен һәм тағы ла 72 кеше, уларҙың 23-ө уның туғандары була, һуғышта һәләк булалар. Хөсәйендең башын ҡырҡып алалар һәм тәүҙә Убайдуллах ибн Зиядҡа, ә аҙаҡ Дамаскҡа халиф Язидҡа ебәрәләр{{sfn|Али-заде, А. А.|2007}}.
Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең ейәненең үлеме халыҡтың асыуын ҡабарта һәм Мәккәлә яңынан баш күтәреүгә килтерә. Ихтилал менән Абдуллах ибн аз-Зубайр етәкселек итә, уға ҡыҫҡа ваҡытҡа власты ҡулға алырға насип була (с 684 по 692 гг.). Был ихтилал ислам хәрәкәте ветерандарының, Халифаттың абсолют монархияға әйләнеүенә юл ҡуймаҫҡа һәм Хаҡ халифтарҙың идара итеү моделен тергеҙергә маташҡан, һуңғы уҡталыуы була. Бөтә был ваҡиғалар Омейядтарҙың суфьянит тармағының ҡолауына килтерә. Абдулл ибн Зубайр халиф булып китә. Әммә уның 64/684-73/692 йылдар арауығындағы ҡыҫҡа ваҡытлы хакимлығынан һуң, Омейядтар яңынан власҡа киләләр, ләкин был юлы икенсе дәрәжәләге, марванит тармағы вәкиле булып{{sfn|Али-заде, А. А.|2007}}.
Хөсәйендең үлеме Мөхәммәт пәйғәмбәр ғаиләһе яҡлыларҙы тағы ла нығыраҡ берләштерә һәм артабанғы сәйәси ваҡиғаларға йоғонто яһай. Ғәрәп халифатындағы властарҙың тиранияһына ҡаршы күп сәйәси хәрәкәттәр Хөсәйендең ҡаны өсөн үс алыу лозунгыһы аҫтында үтә{{sfn|Али-заде, А. А.|2007}}.
Хөсәйендең Кербелалағы кәшәнәһе шиғисыларҙың ғибәҙәт (зыярат) ҡылыу урынына әйләнгән{{sfn|Али-заде, А. А.|2007}}.
 
== Сәнғәттә ==
* Әзербайжан яҙыусыһы [[Бакиханов, Аббас-Кули-ага|Аббас-Кули-аги Бакиханов]]тың «[[Рийаз ал-Кудс]]» дини әҫәре Хөсәйендең фажиғәле яҙмышына һәм Кербела ваҡиғаларына арналған <ref name="Эфендиев">{{китап
| автор = {{тәржемә ителмәгән 3|Эфендиев, Идаят Али улы|Эфендиев И. А.|az|Hidayət Əfəndiyev}}
| заглавие = Әзербайжан әҙәби проза тарихынан
| ответственный = Под ред. {{тәржемә ителмәгән 3|Солтанов, Мамед Аға Солтан улы|М. А. Солтанов|az|Məmmədağa Sultanov}}
| место = Б.
| издательство = Азернәшер
| год = 1963
| страниц = 236
| страницы = 83-85
}} {{ref-az}}</ref>.
* Иранда имам Хөсәйендең Кербелала һәләк булыуы тураһында «Һөйөү тураһында повесть» телесериалы төшөрөлгән («روایت عشق»)<ref name="InoSMI"/>. Алыштан һуң Хөсәйендең ғаилә ағзалары менән булған ваҡиғаларға арналған нәфис фильм «Тотҡондар карауаны».
* [[Мохтарнәмә]] иран телесериалында Хөсәйендең һәләк булыуына килтергән бөтә ваҡиғаларға күҙәтеү сағылдырылған. Фильм үҙе Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең ейәне үлемендә ғәйеплеләрҙе һәм үлтереүселәрҙе язаға тарттырыу маҡсатында баш күтәргән {{тәржемә ителмәгән 3|Әл-Мөхтәр|Мөхтәр әл-Сакафи|en|Al-Mukhtar}}ға арналған.
* Сирия режиссёры Абд әл-Бари Әбү әл-Хаир «Муавия, Хәсән һәм Хөсәйен» сериалын төшөрә, унда беренсе тапҡыр ике шиғисы имамдың йөҙө күрһәтелә (ғәрәп артистары башҡарыуында). Был шиғисы улемдар яғынан да, сөннисе дин авторитеттары яғынан да тәнҡит уты тыуҙырҙы<ref name="InoSMI">{{cite news | title=Лайыҡлы дини сериалдар тарихты белеү өсөн кәрәк("Siasatrooz", Иран)|publisher=ИноСМИ.ru| url=http://inosmi.ru/world/20120912/199014116.html|author=|date=05/09/2012| lang=en}}</ref>. Мысыр дини академия-университет «[[Университет әл-Азхар|Әл-Азхар]]» сериалды күрһәтеүҙе тыйырға ҡарар итә, ә өс бөйөк шиғисы аятолла (Насир Макарем Ширази, Хөсәйен Нури Хамедани һәм Али Сафи Голпайегани) фильмды ҡарауҙы «[[харам]]» тип ҡарар сығаралар<ref>{{cite news | title=Аль-Азхар «Хәсән, Хөсәйен һәм Муавийа» сериалын тыйҙы|publisher=313news.net| url=http://313news.net/news/a-6636.html|author=|date=13 Август, 2011| lang=en}}</ref><ref>{{cite news | title=Grand Ayatollahs decree "Haraam" watching of sacrilegious TV serial on Prophet's grandsons|publisher=Radio Islam| url=http://english.irib.ir/radioislam/news/top-stories/item/79512-grand-ayatollahs-decree-haraam-watching-of-sacrilegious-tv-serial-on-prophets-grandsons|author=|date= 07 August 2011| lang=en}}</ref>. Шиғисылар араһында ла фильм шулай уҡ мыҫҡыллы һәм тарихи факттарҙы боҙоп күрһәтеүсе тип баһалана.
 
== Хәтер ==
Хөсәйен имам исеме менән аталғандар:
* Баку ҡасабаһы [[Нардаран]]да үҙәк майҙан ([[Әзербайжан]])<ref>{{cite news | title=Аҡһаҡалдар Советы рәшәткә артында йыйылды |publisher=Газета "Коммерсантъ"| url=http://www.kommersant.ru/doc/326058?isSearch=True|author=МОВСУН Ъ-МАМЕДОВ, Баку; ОЛЬГА Ъ-БЕРЕЗИНЦЕВА|date=05.06.2002| lang=en}}</ref>.
* [[Багдад]]та күпер ([[Ирак]])<ref>{{cite news | title=Саддам Хөсәйен күпере имам күпере булды|publisher=Телекомпания НТВ| url=http://www.ntv.ru/novosti/22808/|date=11.06.2003| lang=ru}}</ref>.
* [[Хөсәйен исемендәге университет|Университет]], [[Тегеран]]дағы майҙан һәм метро станцияһы ([[Иран]])
 
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}
 
== Әҙәбиәт ==
* {{ИЭС+2007|882|Хөсәйен ибн Ғәли}}
 
{{Шиғисылар|nocat=1}}
 
[[Категория:Ун ике имам]]
[[Категория:Яуҙа һәләк булғандар]]
[[Категория:Башһыҙландырылғандар]]
 
'''Әл-Хәсәйен ибн Әли әл-Кураши''' ({{lang-ar|الحسين بن علي}};
{{Тыуған көнө|8|1|626}}, {{ТУ|Мәҙинә}} — {{ДС|10|10|680}}, {{ВБУ|Кербела}}) — второй сын [[Али ибн Абу Талиб]]а и [[Фатима Захра|Фатимы]]; третий [[Двенадцать имамов|шиитский имам]]. День его гибели во время сражения близ Кербелы с войском [[омейяд]]ского [[халиф]]а [[Язид I|Язида I]] отмечается шиитами как траур [[ашура]].