Ҡытай календары: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Ryanag (фекер алышыу | өлөш) |
Ryanag (фекер алышыу | өлөш) әҮҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
1 юл:
{{Календари|Лунно-солнечный}}
'''Ҡытай календары''' ике төр календары менән күрһәтелгән: '''ҡояш''' (ауыл хужалығы) һәм '''ҡояш-ай'''. Һуңғыһы ике вариантта билдәле: бигерәктә Көнсығыш Азияла популяр булған ''Ся'' календары ({{lang-zh|夏}}, Ся ярым мифик династияһы исеме буйынса аталған)
Хәҙерге [[Ҡытай]]ҙа шулай уҡ ҡулланышҡа [[григориан календары]] индерелгән, әммә ай календары, элекке заманда һымаҡ, бөтә урындарҙала традицион байрамдарҙың ваҡытын билдәләү өсөн ҡулланыла: [[Ҡытай Яңы йылы|«Яҙ байрамы» (Ҡытай Яңы йылы)]], Көҙ уртаһы байрамы һәм башҡаларҙы, һәм шулай уҡ
''Ся'' календарын мантик маҡсаттарҙа ла, мәҫәлән, никах тантанаһын уҙғарыуҙың, учреждениеларҙы асыуҙың һ.б. иң уңайлы көнөн һайлауҙа, шәхсән «яҙмыш картаһын» ('''мин шу''' 命书)
Ҡытайҙа григориан календарын «стандарт» (公曆 gōnglì), «көнбайыш» (西曆 xīlì) йәғни
== Тарих ==
=== Шан дәүере календары ===
[[Шан (династия)|Шан]] дәүеренең (б.э.т. XVI—XI бб.) күраҙлау һөйәктәрендәге (цзягувэнь) боронғо яҙыуҙарҙа йыл 12 ай айынан тора тип һүрәтләнә. Календарь шылмаһын өсөн һәм уны йыл миҙгелдәренә һәм ҡояш торошона бәйләү маҡсатында уға эмпирик рәүештә 13-сө һәм 14-се айҙар өҫтәлмәләр булып торған.
Юл 15 ⟶ 16:
=== Чжоу дәүере календары ===
[[Чжоу (династия)|Чжоу]] дәүеренең (б.э.т. XI—III бб.) иртә яҙмалары, шул иҫәптән ''Чуньцю'' хроникаһы, йылды 12 ай айынан тора тип һүрәтләгән, йыл аҙағында эмперик уйҙарҙан ун өсөнсө ай өҫтәлгән. Айҙарҙың оҙонлоғо алмашынып 29 һәм 30 көндән тора, ә ай аҙағында ҡайһы саҡта, айҙың башланыуын һәм күҙәтелгән яңы айҙы тап килтереү өсөн, йәнә бер көн өҫтәлгән.
Өҫтәмә көн һәм ай һайлауҙа башбаштаҡлыҡ элементы булғанға күрә, төрлө батшалыҡтарҙың календарҙары бер ни тиклем айырылғандар, әммә рәсми календарь булып Чжоу батшалығы календары иҫәпләнгән.
Йылдың башы бер айға артҡа шылдырылған, һәм ҡышҡы ҡояш торошона тиклемге яңы ай тулыу иҫәпләнгән. Әммә ''Чуньцю'' хроникаһына ярашлы, урыны менән (мәҫәлән Лу батшалығында) хатта б.э.т. VII быуатта,
=== Цинь дәүере календары
Б.э.т. 221 йылда император [[Цинь Шихуанди]] Ҡытайҙы берләштергәс, берҙәм календарь урынлаштыра. Стихиялар
Цинь династияһы осоронда эклиптикалағы ҡояш торошо (зодиактың 12 знагы аналогияһы), буйынса билдәләнгән 24 миҙгел ғәмәлгә индерелә, аҙаҡ улар ауыл хужалығы календарының нигеҙе була. Миҙгелдәр Ай хәрәкәтенә тура бәйләнмәгәндәр.
Юл 28 ⟶ 29:
=== Хань календарҙары ===
* Тайчу
Конфуциан ғалимдарының, шул иҫәптән
* ''Саньтун ли'' 三统历
Разработан комиссией, которую возглавлял Лю Синь, как один из важных реформистских шагов [[Ван Ман]]а (9
* ''Хань ли''
Юл 40 ⟶ 41:
== Варианттар ==
Башҡа көнсығыш календарҙары йә тулыһынса ҡытайҙыҡына тап килә (корей), йә күбеһенсә ҡытайҙыҡына оҡшаш, әммә бер ни тиклем айырмалары була (вьетнам календарында
Ҡытай (ҡытай-уйғыр) календары элементтары монгол баҫып алыуҙары арҡаһында мосолман халыҡтары араһында таралыу ала. Айырым әйткәндә, монгол теленән төрөк (ғосман) һәм фарсы телдәренә тәржемә ителгән хайуан атамалары хронологик яҙмаларҙы, рәсми һәм тарихи документтарҙы алып барыу өсөн урта быуаттарҙан яңы тарихҡа тиклем фарсы һәм төрөк телдәре таралған территорияларҙа
== Ҡытай ауыл хужалығы календары ==
Был календарь йылды Ҡояштың эклиптикалағы торошо буйынса 24 ауыл хужалығы сезонына бүлеүҙе билдәләй.
{| class="wikitable" cellpadding="3" cellspacing="0"
|- style="background:#efefef;"
Юл 618 ⟶ 619:
! Циклдың<br />тәүге<br /> йылы
!rowspan="8"|
!
! Циклдың<br />тәүге<br /> йылы
!rowspan="8"|
Юл 714 ⟶ 715:
== Әҙәбиәт ==
* Воробьёв А.
* Крюков М. В. К проблеме циклических знаков в древнем Китае // Древние системы письма. Этническая семиотика. М., 1986.
== Һылтанмалар ==
* [http://apps.creounity.com/time_machine/index.php?go=china.php Раздел китайского календаря в веб-приложении «Creounity Машина Времени»]
* [http://www.math.nus.edu.sg/aslaksen/calendar/chinese.html The Mathematics of the Chinese Calendar]{{ref-en}}
* [http://astronet.ru/db/msg/1182321/node10.html Клаус Тондеринг. Часто задаваемые вопросы о календарях. Раздел 9. Китайский календарь.]
* [http://art-hanoi.com/chrono Циклическая Хронология Вьетнама]
|