Ҡытай календары: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
әҮҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
{{Календари|Лунно-солнечный}}
'''Ҡытай календары''' ике төр календары менән күрһәтелгән: '''ҡояш''' (ауыл хужалығы) һәм '''ҡояш-ай'''. Һуңғыһы ике вариантта билдәле: бигерәктә Көнсығыш Азияла популяр булған ''Ся'' календары ({{lang-zh|夏}}, Ся ярым мифик династияһы исеме буйынса аталған)  — йылды яҙ миҙгеле буйынса һанай; һәм шулай уҡ ''Чжуань'' календары ({{lang-zh|顓頊曆}}, [[Цинь (династия)|Цинь династияһын]] нигеҙләүсе Чжуань-сюй исеме буйынса аталған)  — йылды көҙ миҙгеле буйынса һанай.
 
Хәҙерге [[Ҡытай]]ҙа шулай уҡ ҡулланышҡа [[григориан календары]] индерелгән, әммә ай календары, элекке заманда һымаҡ, бөтә урындарҙала традицион байрамдарҙың ваҡытын билдәләү өсөн ҡулланыла: [[Ҡытай Яңы йылы|«Яҙ байрамы» (Ҡытай Яңы йылы)]], Көҙ уртаһы байрамы һәм башҡаларҙы, һәм шулай уҡ теге йәки был ауыл хужалығы эш төрҙәрен башлау ваҡытын билдәләү өсөн файҙаланыла. Ай календары буйынса «Яҙ байрамы» (Яңы йыл) үҙгәреүсән һәм йыл һайын «Тәүге яңы ай» көнөнә тура килә. Яңы йылдың килеп етеүе тип ҡышҡы ҡояш торошонан (21—22 декабрь) һуң, 1645 йылдан 2644 йылға ҡәҙәр 21 ғинуарҙан иртәрәк түгел һәм 21 февралдән һуң түгел булған икенсе яңы ай һанала<ref name=math/> (мәҫәлән, 4713 ҡыҙыл маймыл йылы 2016 йылдың 8 февраленән 2017 йылдың 27 ғинуарына тиклем дауам итә). ''Ся'' календарына ярашлы «Яҙ башлынау» йыл һайын 4, 5 йәки 6 февраленә тап килә.
 
''Ся'' календарын мантик маҡсаттарҙа ла, мәҫәлән, никах тантанаһын уҙғарыуҙың, учреждениеларҙы асыуҙың һ.б. иң уңайлы көнөн һайлауҙа, шәхсән «яҙмыш картаһын» ('''мин шу''' 命书) иҫәпләүҙә ҡулланалар.
 
Ҡытайҙа григориан календарын «стандарт» (公曆 gōnglì), «көнбайыш» (西曆 xīlì) йәғни«"ҡояш»" (日曆 rìlì) календары тип атайҙар. Григориан календары индерелгәндән һуң уны шулай уҡ яңы, ә ай календарын  — иҫке тип исемләйҙәр.
 
== Тарих ==
 
=== Шан дәүере календары ===
[[Шан (династия)|Шан]] дәүеренең (б.э.т. XVI—XI бб.) күраҙлау һөйәктәрендәге (цзягувэнь) боронғо яҙыуҙарҙа йыл 12 ай айынан тора тип һүрәтләнә. Календарь шылмаһын өсөн һәм уны йыл миҙгелдәренә һәм ҡояш торошона бәйләү маҡсатында уға эмпирик рәүештә 13-сө һәм 14-се айҙар өҫтәлмәләр булып торған.
Юл 15 ⟶ 16:
 
=== Чжоу дәүере календары ===
[[Чжоу (династия)|Чжоу]] дәүеренең (б.э.т. XI—III бб.) иртә яҙмалары, шул иҫәптән ''Чуньцю'' хроникаһы, йылды 12 ай айынан тора тип һүрәтләгән, йыл аҙағында эмперик уйҙарҙан ун өсөнсө ай өҫтәлгән. Айҙарҙың оҙонлоғо алмашынып 29 һәм 30 көндән тора, ә ай аҙағында ҡайһы саҡта, айҙың башланыуын һәм күҙәтелгән яңы айҙы тап килтереү өсөн, йәнә бер көн өҫтәлгән.
 
Өҫтәмә көн һәм ай һайлауҙа башбаштаҡлыҡ элементы булғанға күрә, төрлө батшалыҡтарҙың календарҙары бер ни тиклем айырылғандар, әммә рәсми календарь булып Чжоу батшалығы календары иҫәпләнгән.
 
Йылдың башы бер айға артҡа шылдырылған, һәм ҡышҡы ҡояш торошона тиклемге яңы ай тулыу иҫәпләнгән. Әммә ''Чуньцю'' хроникаһына ярашлы, урыны менән (мәҫәлән Лу батшалығында) хатта б.э.т. VII быуатта, [[Шан (династия)|Шан]] дәүерендә һымаҡ, яңы йыл башланыуы ҡышҡы ҡояш торошонан һуң билдәләнгән һәм уның бер айға артҡа шылыуы б.э.т. 650 йылда булған тип фаразлайҙар.
 
=== Цинь дәүере календары ===
Б.э.т. 221 йылда император [[Цинь Шихуанди]] Ҡытайҙы берләштергәс, берҙәм календарь урынлаштыра. Стихиялар өҫтөнлөгө нигеҙендә, йыл башы йәнә бер айға артҡа, ҡышҡы ҡояш торошо алдынан икенсе яңы айға (унынсы айҙың аҙағына) шылдырыла.
 
Цинь династияһы осоронда эклиптикалағы ҡояш торошо (зодиактың 12 знагы аналогияһы), буйынса билдәләнгән 24 миҙгел ғәмәлгә индерелә, аҙаҡ улар ауыл хужалығы календарының нигеҙе була. Миҙгелдәр Ай хәрәкәтенә тура бәйләнмәгәндәр.
Юл 28 ⟶ 29:
=== Хань календарҙары ===
* Тайчу
Конфуциан ғалимдарының, шул иҫәптән Сыма Цяндең, күп йыллыҡ эштәре һөҙөмтәһендә хәҙерге заман төрөнә яҡын булған Ҡытай календары [[Хань (династия)|Хань династияһы]] императоры [[У-ди]] указына ярашлы б.э.т. 104 йылда ҡабул ителә<ref>Сыма Цянь, Исторические записки, перевод Р.  В.  Вяткина, т.2 гл. 12, стр. 282.</ref> Был календарь Тайчу ({{lang|zh|太初}}, Бөйөк Башланғыс) исемен ала, У-ди идара итеүенең яңы дәүере шул уҡ рәүештә аталған. Ошо календарға ярашлы йыл башы яҙ башына (Инь юлбарыҫ өсөнсө циклик знагына) күсерелгән, йылдың башланыуы ғинуар аҙағы  — февраль башы яңы айға тура килгән,ә өҫтәмә ай а дополнительный лунный месяц вводился когда солнце весь месяц не переходило границ соответствующего сектора эклиптики («знаку зодиака», а точнее двум сельскохозяйственным сезонам), начала месяцев (новолуния) вычислялись по среднему движению солнца и луны.
 
* ''Саньтун ли'' 三统历
Разработан комиссией, которую возглавлял Лю Синь, как один из важных реформистских шагов [[Ван Ман]]а (9  — 23 годы н.  э.). Использует нумерологические принципы наряду с астрономическими.
 
* ''Хань ли''
Юл 40 ⟶ 41:
 
== Варианттар ==
Башҡа көнсығыш календарҙары йә тулыһынса ҡытайҙыҡына тап килә (корей), йә күбеһенсә ҡытайҙыҡына оҡшаш, әммә бер ни тиклем айырмалары була (вьетнам календарында  — зодиакаль циклда Ҡуян Бесәй менән алыштырылған; тибет календарында  — зодиак буйынса хайуандарҙың исемдәре бер ни тиклем үҙгәртелгән; япон календарында  — иҫәпләү принцибы үҙгәртелгән, шунлыҡтан башҡа календарҙар менән сағыштырғанда йылдарҙа айырмалыҡтар барлыҡҡа килә).
 
Ҡытай (ҡытай-уйғыр) календары элементтары монгол баҫып алыуҙары арҡаһында мосолман халыҡтары араһында таралыу ала. Айырым әйткәндә, монгол теленән төрөк (ғосман) һәм фарсы телдәренә тәржемә ителгән хайуан атамалары хронологик яҙмаларҙы, рәсми һәм тарихи документтарҙы алып барыу өсөн урта быуаттарҙан яңы тарихҡа тиклем фарсы һәм төрөк телдәре таралған территорияларҙа - — Кесе Азиянан Һиндостанға ҡәҙәр ҡулланылған. [[Иран]]да ай календары менән крәҫтиәндәр һәм һалым йыйыусылар 1925 йылда тыйылыуына тиклем файҙаланған.
 
== Ҡытай ауыл хужалығы календары ==
Был календарь йылды Ҡояштың эклиптикалағы торошо буйынса 24 ауыл хужалығы сезонына бүлеүҙе билдәләй. Сезондар бер нисектә Айҙың хәрәкәтенә бәйләнмәгән.
{| class="wikitable" cellpadding="3" cellspacing="0"
|- style="background:#efefef;"
Юл 618 ⟶ 619:
! Циклдың<br />тәүге<br /> йылы
!rowspan="8"|
! Быуат
! Циклдың<br />тәүге<br /> йылы
!rowspan="8"|
Юл 714 ⟶ 715:
 
== Әҙәбиәт ==
* Воробьёв А.  Н.  Традиционный китайский календарь: Ежегодник, 2002 год /Авт. ст. и пер. с кит. А.  Н.  Воробьёв; Отв. ред. М.  Л.  Титаренко.- М.: Изд. дом «Восток», 2001.- 102 с.: ил., схемы, вкладыш.
* Крюков М. В. К проблеме циклических знаков в древнем Китае // Древние системы письма. Этническая семиотика. М., 1986.
 
== Һылтанмалар ==
* [http://apps.creounity.com/time_machine/index.php?go=china.php Раздел китайского календаря в веб-приложении «Creounity Машина Времени»]  — приведены инструкции по датировке монет китайских провинций конца XIX  — начала XX веков в соответствии с китайским циклическим календарём.
* [http://www.math.nus.edu.sg/aslaksen/calendar/chinese.html The Mathematics of the Chinese Calendar]{{ref-en}}  — «Математика китайского календаря».
* [http://astronet.ru/db/msg/1182321/node10.html Клаус Тондеринг. Часто задаваемые вопросы о календарях. Раздел 9. Китайский календарь.]
* [http://art-hanoi.com/chrono Циклическая Хронология Вьетнама]