Әзербайжан теле: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Akkashka (фекер алышыу | өлөш) |
Akkashka (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
840 юл:
! colspan=2 | [[Иренләшкән тартынҡылар|Иренләшкән]]
! colspan=2 | [[Теш тартынҡылары|Теш]]
! colspan=2 | [[Постальвеоляр тартынҡылар|
! colspan=2 | [[Палаталь тартынҡылар|
! colspan=2 | [[Веляр тартынҡылар|Веляр]]
! colspan=2 | [[Глотталь тартынҡылар|
|-
! [[Танау тартынҡылары|Танау]]
899 юл:
# /ɣ/ ⟨ғ⟩ ⟨ğ⟩ бер ваҡытта ла һүҙ башында ҡуйылмай.
# /h/ ⟨һ⟩ ⟨h⟩ һәр ваҡыт тик һүҙ башында ғына осрай.
# /ɟ/ ⟨ҝ⟩ ⟨g⟩
# /ɡ/ ⟨г⟩ ⟨q⟩ һүҙҙәр һуңында /x/ ⟨х⟩ ⟨x⟩-ға яҡыная.
# Күпселек диалекттарҙа һүҙ һуңында һәм һаңғырау тартынҡылар алдында /c/ ⟨к⟩ ⟨k⟩ [{{IPA4|ç}}] кеүек реалләшә (чөрәк/çörək [t͡ʃøˈræç] «икмәк»; сәксән/səksən [sæçˈsæn] «һикһән»). һуҙынҡылар араһында [{{IPA4|ʝ}}] кеүек (ҝөзлүк/gözlük [ɟøzˈlyç] «күҙлек», ҝөзлүкүм/gözlüküm «минең күҙлегем» [ɟøzlyˈʝym]).
;Диалект үҙенсәлектәре:
# ҡайһы бер диалекттарҙа /t͡ʃ/ һәм /d͡ʒ/ [t͡s]
# Киркук диалектында /w/ ғәрәп
# Баҡы диалектында /ov/ [oʊ], ә /ev/ һәм /øv/ — [œy] дифтонгыһы булып реалләшеүе мөмкин.
# Көнбайыш диалекттарҙа /d͡ʒ/ /ʒ/ кеүек реалләшә.
915 юл:
! colspan="2" | [[Артҡы рәт һуҙынҡылары|Артҡы рәт]]
|-
! {{abbr|
! {{abbr|
! {{abbr|
! {{abbr|
|-
! [[Юғары күтәрелеш һуҙынҡылары|Юғары]]
939 юл:
|}
;Иҫкәрмәләр:
# Әҙәби телдә танау өндәре һәм дифтонгтар юҡ (ләкин диалекттарҙа бар).
# /ɯ/ ⟨ы⟩ ⟨ı⟩ һуҙынҡыһы һүҙ башында осрамай.
# Ғәрәп теленән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә оҙон һуҙынҡылар булыуы мөмкин (яҙыуҙа билдәләнмәйҙәр). Әйтелештәге тирбәлеүҙәр арҡаһында (ҡайһы бер үҙләштермәләр оҙон да, ҡыҫҡа ла әйтелеүе мөмкин) оҙон һуҙынҡыларҙың фонема статусы бәхәсле. Төп
Юғарыла һанап киткән фонемаларҙан тыш, ҡайһы бер диалекттарҙа һәм һөйләштәрҙә ''ц'' и ''дз'' аффрикаттары, шулай уҡ теш-теш ''∂'' (башҡорт һәм төркмән телендәге кеүек) һәм веляр
=== Морфологияһы ===
Әзербайжан телендә түбәндәге үҙаллы һүҙ төркөмдәре бар: исем, сифат, алмаш, һан, ҡылым, рәүеш; ярҙамсы һүҙ төркөмдәре: бәйләүестәр, теркәүестәр, киҫәксәләр, мөнәсәбәт (модаль) һүҙҙәр; һәм ымлыҡтар{{sfn|Ширалиев|1996|с=163}}.
==== Исем ====
Әзербайжан телендә исем һан, эйәлек төшөнсәһе, килеш һәм хәбәрлек грамматик категорияларына эйә. Шул уҡ ваҡытта род, класс һәм йәнлелек категориялары юҡ{{sfn|Ширалиев|2001|с=52}}. Әзербайжан телендә яңғыҙлыҡ һәм уртаҡлыҡ исемдәр бар. Бер төрлө предметтарҙың һәм уларға тура килгән төшөнсәләрҙең дөйөм атамаларын белдергән һүҙҙәр исемдәрҙең төп массаһын тәшкил итә{{sfn|Грамматика|1971|с=41}}. Бынан тыш, исемдәр конкрет һәм ситләштерелгән була. Тәүгеләре һиҙеү органдарыбыҙ аша ҡабул итһә (миҫал ''daş'' — таш, ''ayaq'' — аяҡ, ''palıd'' — имән), һуңғылары сифат, хәл-торош, эш-хәрәкәт йәки дөйөм бер төшөнсә (миҫал ''sözlük'' — һүҙлек, ''acizlik'' — көсһөҙлөк, ''inanış'' — ышаныс) аңлаталар{{sfn|Будагова|1982|с=54}}. Яңғыҙлыҡ исемдәрҙең функциялары булып айырым индивидуумдарҙы һәм берәмек предметтарҙы башҡа оҡшаш йә бер төрлө йән эйәләренән, ваҡиғаларҙан һәм предметтарҙан айырыу маҡсаты тора{{sfn|Грамматика|1971|с=41}}.
==== Килеш системаһы ====
* төп ''(adlıq hal)'' — субъектты, билдәләнмәгән объектты йәиһә атрибутты аңлата;
* эйәлек ''(yiyəlik)'' — эйәгә ҡарауҙы һәм билдәлелекте аңлата;
* төбәү-йүнәлтеү ''(yönlük hal)'' — йүнәлеште йәиһә хәрәкәттең һуңғы нөктәһен аңлата;
*
* урын ''(yerlik hal)'' — предметтың ҡайһы урында икәнен аңлата;
* сығанаҡ (отложительный)''(çıxışlıq hal)'' — ҡайһы предметтан хәрәкәт башланғанын аңлата.
Тарихтың төрлө периодтарында әзербайжан теле грамматика дәреслектәрендә килештәрҙең төрлө һаны күрһәтелгән булған<ref name="Зейналов"/>.
<ref>Так, в учебнике [[1918 год]]а под названием «Рахбари-сарф» Г. Мирзазаде указывалось 6 падежей существительного, но их названия приводились на арабском языке: мафул бех, мафул илейх и др. В учебнике «Грамер» [[1934 год]]а, написанной И. Гасановым и А. Шарифовым, приводятся семь падежей, но отдельными терминами они не обозначаются, вместо этого нумеруются как первое склонение, второе склонение и т. д.<ref name="Зейналов"/>
В книге «Грамматика», изданной без авторства в [[1937 год]]у, отмечается, что у существительного в азербайджанском языке имеются 7 падежей. Падежи здесь называются следующим образом: именительное склонение, родительное склонение, винительное склонение и т. д. В «Грамматике» [[Демирчизаде, Абдулазал Мамед оглы|А. Демирчизаде]] и Д. Гулиева, вышедшей в [[1938 год]]у, отмечаются шесть падежей существительного: ''adlıq'' (именительный), ''yiyəlik'' (родительный), ''yönlük'' (дательный), ''təsirlik'' (винительный), ''yerlik'' (предложный), ''çıxışlıq'' (творительный)<ref name="Зейналов"/>.
979 юл:
|страницы = 103-106
|issn = 2075-1486
}}</ref></ref>.
==== Категория залога ====
|