Әзербайжан теле: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
840 юл:
! colspan=2 | [[Иренләшкән тартынҡылар|Иренләшкән]]
! colspan=2 | [[Теш тартынҡылары|Теш]]
! colspan=2 | [[Постальвеоляр тартынҡылар|Постальв.Постальвеоляр]]
! colspan=2 | [[Палаталь тартынҡылар|Палат.Палаталь]]
! colspan=2 | [[Веляр тартынҡылар|Веляр]]
! colspan=2 | [[Глотталь тартынҡылар|Глоттал.Глотталь]]
|-
! [[Танау тартынҡылары|Танау]]
899 юл:
# /ɣ/ ⟨ғ⟩ ⟨ğ⟩ бер ваҡытта ла һүҙ башында ҡуйылмай.
# /h/ ⟨һ⟩ ⟨h⟩ һәр ваҡыт тик һүҙ башында ғына осрай.
# /ɟ/ ⟨ҝ⟩ ⟨g⟩ һирәк кенә һүҙҙәр аҙағында һирәк кенә осрай (ҡағиҙәнән һирәк осрай торған айырмалыҡ: әнҝ/əng «аҫҡы яңаҡ һөйәге», чәнҝ/çəng «ҡатып ҡалыу» һ.б.).
# /ɡ/ ⟨г⟩ ⟨q⟩ һүҙҙәр һуңында /x/ ⟨х⟩ ⟨x⟩-ға яҡыная.
# Күпселек диалекттарҙа һүҙ һуңында һәм һаңғырау тартынҡылар алдында /c/ ⟨к⟩ ⟨k⟩ [{{IPA4|ç}}] кеүек реалләшә (чөрәк/çörək [t͡ʃøˈræç] «икмәк»; сәксән/səksən [sæçˈsæn] «һикһән»). һуҙынҡылар араһында [{{IPA4|ʝ}}] кеүек (ҝөзлүк/gözlük [ɟøzˈlyç] «күҙлек», ҝөзлүкүм/gözlüküm «минең күҙлегем» [ɟøzlyˈʝym]).
;Диалект үҙенсәлектәре:
# ҡайһы бер диалекттарҙа /t͡ʃ/ һәм /d͡ʒ/ [t͡s] иһәм [d͡z] кеүек реалләшә (Тебриз, Киркук, Нахичевань, Ҡарабах).
# Киркук диалектында /w/ ғәрәп теленәнтеле үҙләштермәләрҙәгеүҙләштермәләрҙең аллофон /v/ кеүек.
# Баҡы диалектында /ov/ [oʊ], ә /ev/ һәм /øv/ — [œy] дифтонгыһы булып реалләшеүе мөмкин.
# Көнбайыш диалекттарҙа /d͡ʒ/ /ʒ/ кеүек реалләшә.
915 юл:
! colspan="2" | [[Артҡы рәт һуҙынҡылары|Артҡы рәт]]
|-
! {{abbr|Иренләшм.Иренләшмәгән|Иренләшмәгән һуҙынҡылар|0}}
! {{abbr|Иренл.Иренләшкән|Иренләшкән һуҙынҡылар|0}}
! {{abbr|Иренләшм.Иренләшмәгән|Иренләшмәгән һуҙынҡылар|0}}
! {{abbr|Иренл.Иренләшкән|Иренләшкән һуҙынҡылар|0}}
|-
! [[Юғары күтәрелеш һуҙынҡылары|Юғары]]
939 юл:
|}
;Иҫкәрмәләр:
# Әҙәби телдә танау өндәре һәм дифтонгтар юҡ (ләкин диалекттарҙа бар).
# /ɯ/ ⟨ы⟩ ⟨ı⟩ һуҙынҡыһы һүҙ башында осрамай.
# Ғәрәп теленән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә оҙон һуҙынҡылар булыуы мөмкин (яҙыуҙа билдәләнмәйҙәр). Әйтелештәге тирбәлеүҙәр арҡаһында (ҡайһы бер үҙләштермәләр оҙон да, ҡыҫҡа ла әйтелеүе мөмкин) оҙон һуҙынҡыларҙың фонема статусы бәхәсле. Төп һүҙҙәрҙәәзербайжан һүҙҙәрендә оҙон һуҙынҡылар юҡ.
 
Юғарыла һанап киткән фонемаларҙан тыш, ҡайһы бер диалекттарҙа һәм һөйләштәрҙә ''ц'' и ''дз'' аффрикаттары, шулай уҡ теш-теш ''∂'' (башҡорт һәм төркмән телендәге кеүек) һәм веляр смычкалыһыҙғыслы танау өнө ''н'' (мәҫәлән, немец һүҙендәге кеүек ''dinge''){{sfn|Грамматика|1971|с=16}}
 
=== Морфологияһы ===
Әзербайжан телендә түбәндәге үҙаллы һүҙ төркөмдәре бар: исем, сифат, алмаш, һан, ҡылым, рәүеш; ярҙамсы һүҙ төркөмдәре: бәйләүестәр, теркәүестәр, киҫәксәләр, мөнәсәбәт (модаль) һүҙҙәр; һәм ымлыҡтар{{sfn|Ширалиев|1996|с=163}}.
 
==== Исем ====
 
Әзербайжан телендә исем һан, эйәлек төшөнсәһе, килеш һәм хәбәрлек грамматик категорияларына эйә. Шул уҡ ваҡытта род, класс һәм йәнлелек категориялары юҡ{{sfn|Ширалиев|2001|с=52}}. Әзербайжан телендә яңғыҙлыҡ һәм уртаҡлыҡ исемдәр бар. Бер төрлө предметтарҙың һәм уларға тура килгән төшөнсәләрҙең дөйөм атамаларын белдергән һүҙҙәр исемдәрҙең төп массаһын тәшкил итә{{sfn|Грамматика|1971|с=41}}. Бынан тыш, исемдәр конкрет һәм ситләштерелгән була. Тәүгеләре һиҙеү органдарыбыҙ аша ҡабул итһә (миҫал ''daş'' — таш, ''ayaq'' — аяҡ, ''palıd'' — имән), һуңғылары сифат, хәл-торош, эш-хәрәкәт йәки дөйөм бер төшөнсә (миҫал ''sözlük'' — һүҙлек, ''acizlik'' — көсһөҙлөк, ''inanış'' — ышаныс) аңлаталар{{sfn|Будагова|1982|с=54}}. Яңғыҙлыҡ исемдәрҙең функциялары булып айырым индивидуумдарҙы һәм берәмек предметтарҙы башҡа оҡшаш йә бер төрлө йән эйәләренән, ваҡиғаларҙан һәм предметтарҙан айырыу маҡсаты тора{{sfn|Грамматика|1971|с=41}}.
Имя существительное в азербайджанском языке имеет грамматические категории числа, принадлежности, падежа и сказуемости. В то же время отсутствуют категории рода, класса и одушевлённости{{sfn|Ширалиев|2001|с=52}}. В азербайджанском языке имена существительного бывают как собственные, так и нарицательные. Последние составляют основную массу имён существительного, представляющие собой общие названия однородных предметов и соответствующих им понятий{{sfn|Грамматика|1971|с=41}}. Помимо этого, имена существительные также бывают конкретными и отвлечёнными. Если первые обозначают предметы и явления, которые непосредственно воспринимаются органами чувств (пример ''daş'' — камень, ''ayaq'' — нога, ''palıd'' — дуб), то последние выражают качество, состояние, действие или определённое общее понятие (пример ''sözlük'' — словарь, ''acizlik'' — бессилие, ''inanış'' — доверенность){{sfn|Будагова|1982|с=54}}. Функциями имён существительных собственных же служат обозначение отдельных индивидуумов и единичных предметов с целью отличить их от других однородных существ, событий и предметов{{sfn|Грамматика|1971|с=41}}.
 
==== Килеш системаһы ====
ВӘзербайжан азербайджанскомтелендә языке6 различают 6килеш падежейбар{{sfn|Грамматика|1971|с=43-44}}{{sfn|Ширалиев|1996|с=163}}.
* төп ''(adlıq hal)'' — субъектты, билдәләнмәгән объектты йәиһә атрибутты аңлата;
* основной ''(adlıq hal)'' — предназначен для выражения субъекта, неопределённого объекта или атрибута;
* эйәлек ''(yiyəlik)'' — эйәгә ҡарауҙы һәм билдәлелекте аңлата;
* родительный ''(yiyəlik)'' — выражает принадлежность и определённость;
* төбәү-йүнәлтеү ''(yönlük hal)'' — йүнәлеште йәиһә хәрәкәттең һуңғы нөктәһен аңлата;
* дательно-направительный ''(yönlük hal)'' — означает направление или конечный пункт движения;
* винительныйтөшөм ''(təsirlik hal)'' — падежкүсемле прямогоҡылым дополненияянындағы притура переходномтултырыусы глаголекилеше;
* урын ''(yerlik hal)'' — предметтың ҡайһы урында икәнен аңлата;
* местный ''(yerlik hal)'' — служит для выражения местонахождения или местопребывания предмета;
* сығанаҡ (отложительный)''(çıxışlıq hal)'' — ҡайһы предметтан хәрәкәт башланғанын аңлата.
* [[отложительный падеж|исходный]] ''(çıxışlıq hal)'' — обозначает предмет, от которого направлено движение.
 
Тарихтың төрлө периодтарында әзербайжан теле грамматика дәреслектәрендә килештәрҙең төрлө һаны күрһәтелгән булған<ref name="Зейналов"/>.
Но в различные периоды истории в учебниках по грамматике азербайджанского языка указывалось различное количество падежей<ref name="Зейналов"/>.
 
<ref>Так, в учебнике [[1918 год]]а под названием «Рахбари-сарф» Г. Мирзазаде указывалось 6 падежей существительного, но их названия приводились на арабском языке: мафул бех, мафул илейх и др. В учебнике «Грамер» [[1934 год]]а, написанной И. Гасановым и А. Шарифовым, приводятся семь падежей, но отдельными терминами они не обозначаются, вместо этого нумеруются как первое склонение, второе склонение и т. д.<ref name="Зейналов"/>
 
В книге «Грамматика», изданной без авторства в [[1937 год]]у, отмечается, что у существительного в азербайджанском языке имеются 7 падежей. Падежи здесь называются следующим образом: именительное склонение, родительное склонение, винительное склонение и т. д. В «Грамматике» [[Демирчизаде, Абдулазал Мамед оглы|А. Демирчизаде]] и Д. Гулиева, вышедшей в [[1938 год]]у, отмечаются шесть падежей существительного: ''adlıq'' (именительный), ''yiyəlik'' (родительный), ''yönlük'' (дательный), ''təsirlik'' (винительный), ''yerlik'' (предложный), ''çıxışlıq'' (творительный)<ref name="Зейналов"/>.
979 юл:
|страницы = 103-106
|issn = 2075-1486
}}</ref></ref>.
 
==== Категория залога ====