Әзербайжан теле: өлгөләр араһындағы айырма

[[Файл:First eddition of Ekinchi newspaper in Museum of the History of Azerbaijan.jpg|thumb|Әзербайжан телендәге тәүге гәзиттең, «Экинчи» гәзитенең, беренсе баҫмаһы (1875). Әзербайжан тарихы музейы, Баҡы]]

Совет заманында Ҡаф тауы артында тик Әрмәнстан һәм Грузия ғына үҙ конституцияларына дәүләт теле тураһындағы статьяларҙы индерә алған, шул уҡ ваҡытта Совет Әзербайжанында XX быуаттың икенсе яртыһына саҡлы әзербайжан теле ниндәй ҙә булһа статусҡа эйә булмаған. 1940-сы йылдар аҙағында — начале 1950-се йылдар башында, Әзербайжан ССР-ы етәксеһе Мир Джафар Багиров дәүерендә әзербайжан телен дәүләт теле итеп иғлан итеүгә ынтылыш яһалған. Хатта бөтөн республиканың учреждениеларын һәм предприятиеларын әзербайжан теленә күсереүҙе тәьмин итергә тейешле комиссия ла ойошторолған булған, ләкин Багировты эштән бушатыу һәм артабан уны ҡулға алыу менән бәйле, был эш туҡтап ҡалған{{sfn|Гасанлы|2009|с=140-141}}. Тик 1956 йылдың 21 авгусында ғына Әзербайжан ССР-ының 1937 йылғы Конституцияһына дәүләт теле тураһындағы статья өҫтәлгән, һәм әзербайжан теле республикала дәүләт теле тип иғлан ителгән{{sfn|Гасанлы|2009|с=175-177}}. Джамиль Поладхан оглыоғлы Ғасанлы әзербайжан телен киң һәм бөтөн ерҙә, дәүләт учреждениеларында, эш башҡарыуҙа, шулай уҡ уҡыу һәм мәҙәниәт йорттарында ҡулланыу «милли үҙаңдың үҫешенә этәргес бирҙе» тип уйлай{{sfn|Гасанлы|2009|с=8}}. Әзербайжан ССР-ының 1978 йылғы артабанғы Конституцияһының Ст. 73-сө статьяһы шулай уҡ әзербайжан телен дәүләт теле тип иғлан иткән<ref>{{книга

1929 йылда ғәрәп алфавиты латиница нигеҙендәге яңәлиф менән алмаштырылған (планировалосьБойондороҡһоҙ ещёӘзербайжан воДемократик временаРеспубликаһы независимости(АДР) [[Азербайджанскаязаманында, Демократическая1918—1920 Республика|АДР]]йылдарҙа вуҡ, 1918—1920 гг.планлаштырылған булған).

=== ФонетикаФонетикаһы ===

! colspan=2 | [[ГубныеИренләшкән согласныетартынҡылар|ГубныеИренләшкән]]

! colspan=2 | [[ЗубныеТеш согласныетартынҡылары|ЗубныеТеш]]

! colspan=2 | [[ПостальвеолярныеПостальвеоляр согласныетартынҡылар|Постальв.]]

! colspan=2 | [[ПалатальныеПалаталь согласныетартынҡылар|Палат.]]

! colspan=2 | [[ВелярныеВеляр согласныетартынҡылар|ВелярныеВеляр]]

! colspan=2 | [[ГлоттальныеГлотталь согласныетартынҡылар|Глоттал.]]

# /x/ ⟨х⟩ ⟨x⟩ может реализовываться как [{{IPA4|χ}}] кеүек реалләшә ала.

# /ɣ/ ⟨ғ⟩ ⟨ğ⟩ никогдабер неваҡытта выступаетла вһүҙ началебашында словҡуйылмай.

# /h/ ⟨һ⟩ ⟨h⟩ всегдаһәр встречаетсяваҡыт лишьтик вһүҙ началебашында словғына осрай.

# /ɟ/ ⟨ҝ⟩ ⟨g⟩ редкоһирәк встречаетсякенә вһүҙҙәр концахаҙағында словосрай (редкиеҡағиҙәнән исключенияһирәк осрай торған айырмалыҡ: әнҝ/əng «нижняяаҫҡы челюстьяңаҡ һөйәге», чәнҝ/çəng «онемение»ҡатып иҡалыу» дрһ.б.).

# /ɡ/ ⟨г⟩ ⟨q⟩ вһүҙҙәр конце слов приближается кһуңында /x/ ⟨х⟩ ⟨x⟩-ға яҡыная.

# ВКүпселек большинстведиалекттарҙа диалектовһүҙ һуңында һәм һаңғырау тартынҡылар алдында /c/ ⟨к⟩ ⟨k⟩ в конце слов и перед глухими согласными реализуется как [{{IPA4|ç}}] кеүек реалләшә (чөрәк/çörək [t͡ʃøˈræç] «хлебикмәк»; сәксән/səksən [sæçˈsæn] «восемьдесятһикһән»). междуһуҙынҡылар гласными какараһында [{{IPA4|ʝ}}] кеүек (ҝөзлүк/gözlük [ɟøzˈlyç] «очкикүҙлек», ҝөзлүкүм/gözlüküm «моиминең очкикүҙлегем» [ɟøzlyˈʝym]).

# ҡайһы бер диалекттарҙа /t͡ʃ/ иһәм /d͡ʒ/ реализуются как [t͡s] и [d͡z] в некоторыхкеүек диалектахреалләшә (Тебриз, Киркук, Нахичевань, КарабахҠарабах).

! colspan="2" | [[ГласныеАлғы переднегорәт рядаһуҙынҡылары|ПередниеАлғы рәт]]

! colspan="2" | [[ГласныеАртҡы заднегорәт рядаһуҙынҡылары|ЗадниеАртҡы рәт]]

! {{abbr|НеогубИренләшм.|НеогубленныеИренләшмәгән гласныеһуҙынҡылар|0}}

! {{abbr|ОгубИренл.|ОгубленныеИренләшкән гласныеһуҙынҡылар|0}}

! {{abbr|НеогубИренләшм.|НеогубленныеИренләшмәгән гласныеһуҙынҡылар|0}}

! {{abbr|ОгубИренл.|ОгубленныеИренләшкән гласныеһуҙынҡылар|0}}

# Гласный /ɯ/ ⟨ы⟩ ⟨ı⟩ не встречаетсяһуҙынҡыһы вһүҙ началебашында словосрамай.

КромеЮғарыла вышеперечисленныхһанап фонем,киткән вфонемаларҙан некоторыхтыш, диалектахҡайһы ибер говорахдиалекттарҙа употребляютсяһәм аффрикатыһөйләштәрҙә ''ц'' и ''дз'' аффрикаттары, ашулай такжеуҡ межзубныйтеш-теш ''∂'' (какбашҡорт вһәм башкирскомтөркмән ителендәге туркменскомкеүек) иһәм велярныйвеляр смычныйсмычкалы носовойтанау звукөнө ''н'' (напримермәҫәлән, внемец немецкомһүҙендәге словекеүек ''dinge''){{sfn|Грамматика|1971|с=16}}

=== МорфологияМорфологияһы ===

==== Имя существительноеИсем ====