|
'''Башҡорт дәүләт университеты''' (БДУ) — Башҡортостандың беренсе юғары уҡыу йорто, [[Өфө]] ҡалаһында [[1909]] йылда ''Уҡытыусылар институты'' исеме менән асыла. [[1920 йыл]]дың ғинуарынан ''«Халыҡ мәғарифы институты»'', ә [[1923]]—[[1929]] йылдарҙа «Халыҡ мәғарифы буйынса ғәмәли институт» тип йөрөтөлә.
[[1929 йыл]]дың октябренән уның базаһында ''[[Тимирязев Климент Аркадьевич|К. А. Тимирязев]] исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия институты'' ойошторола.
[[1957 йыл]]да «Октябрҙең 40 йыллығы исемендәге Башҡорт дәүләт университеты» итеп ойошторола. [[1992]] йылда «Октябрҙең 40 йыллығы» исеме төшөрөп ҡалдырыла һәм юғары уҡыу йорто «Башҡорт дәүләт унивеситеты» тип атала башлай. ▼
▲Был уҡыу йорто [[1957 йыл]]да «Октябрҙең 40 йыллығы исемендәге Башҡорт дәүләт университеты» итеп ойошторолаүҙгәртелә. [[1992]] йылда «Октябрҙең 40 йыллығы» исеме төшөрөп ҡалдырыла һәм юғары уҡыу йорто «Башҡорт дәүләт унивеситеты» тип атала башлай.
== Тарих ==
[[Өфө]]лә беренсеӨфөлә педагогик юғары уҡыу йорто асыу мәсьәләһе [[1905 йыл]]да, [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур]], [[Өфө губернаһы|Өфө]], [[Пермь губернаһы|Пермь]] губерналарын, шулай уҡ Турғай һәм Урал өлкәләрен хеҙмәтләндергән Ырымбур уҡыу округы үҙәге Ырымбурҙан Өфөгә күсерелгәндән һуң күтәрелә.
[[1909]] йылдың [[2 июль|2 июлендә]] Рәсәйҙең[[Рәсәй империяһы]]ның халыҡ мәғарифы министры [[Шварц, Александр Николаевич|Александр Шварц]] Өфөлә [[1909]] йылдың [[1 июль|1 июленән]], йәғни финанслау башланған көндән өс йыллыҡ уҡытыусылар институты асырға рөхсәт итеү тураһында күрһәтмә бирә. Бер үк ваҡытта Халыҡ мәғарифы министрлығы Ырымбур уҡыу округы попечителенә директор вазифаһына тейешле кандидатура табырға ҡуша. Һөҙөмтәлә Өфө гимназияһы уҡытыусыһы Александр Николаевич Лисовкий һайлап алына.
[[1909]] йылдың [[4 июльоктябрь|4 июлендәоктябрендә]] ''Өфө уҡытыусылар институты'' үҙенең ишектәрен аса, ул Телеграф урамының 9-сы йортонда (хәҙерге ваҡытта [[Исмәғилев Заһир Ғарип улы|Заһир Исмәғилев]] исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт академияһыинституты]] корпустарының береһе, Цюрупа урамы, 9) урынлаша. Ырымбур уҡыу округы попечителе институтты асыҡ тип иғлан иткәс, тантанала ҡатнашҡандарҙың барыһы исеменән халыҡ мәғарифы министрына телеграмма төҙөлә һәм ебәрелә. Унда императорға тоғролоҡ тойғолары белдерелә. Телеграммаға Өфө губернаторы, Өфө һәм Минзәлә епискобы, преосвященный Нафанил, Ырымбур уҡыу округы попечителе, дворяндарҙың өйәҙ башлығы, губерна земство идаралығы рәйесе, Өфө уҡытыусылар институты директоры һәм башҡа рәсми кешеләр ҡул ҡуя. Был телеграмма Рәсәйҙең төрлө төбәктәренән «императорға тоғролоҡ тойғоларын, сикһеҙ һөйөүҙәрен» белдергән 20 башҡа хат, мөрәжәғәттәр араһында [[1909]] йылдың [[12 ноябрь|12 ноябрендә]] халыҡ мәғарифы министры тарафынан [[Император Николай II]] императорға тапшырыла.
[[1912]] йылда институттың тәүге сығарылышы була. Уны, тулы уҡыу курсы үтеп, 24 кеше тамамлай. Педагогик советтың [[1912 йыл]]дыңйылдың [[4 июнь|4 июне]] ҡарары менән уларға ҡала училищеһы уҡытыусыһы исеме бирелә. Институтты алтын миҙал менән — Борткевич Михаил һәм Самарин Николай, көмөш миҙал менән — Антонюк Иосиф, Младенцев Никита, Панков Иосиф, Проскуряков Николай һәм Толмачев Дмитрий тамамлайҙар. Уларҙың барыһы ла Ырымбур уҡыу округының ҡала училищеларына уҡытыусылар итеп тәғәйенләнә.
[[1917]] йылдың сентябрендә 2-се курс уҡыусыларын артабан уҡыу өсөн тәүге тапҡыр ике ағымға бүләләр: физика-математика һәм тәбиғи-география бүлектәре. 1-се курсҡа ҡабул итеү 3 бүлектең: тарих-әҙәбиәт, физика-математика һәм тәбиғи-география бүлектәренең һәр береһенә айырым атҡарыла.
[[1919]] йылда Өфө уҡытыусылар институты «Халыҡ мәғарифы институты» итеп үҙгәртелә<ref>[http://www.bashkortostan450.ru/scienes-education/higher/vuz_9.html Башкирский государственный университет]</ref>. [[1923]] йылдан алып институт «Практик институт» исемен ала һәм өҫтәмә рәүештә ауыл хужалығы белгестәре лә әҙерләй башлай.
[[1929]] йылда уның базаһында КлиментК. А. Тимирязев исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия институты ойошторола. [[1930]] йылда институттың эсендә үҙгәртеп ҡороуҙар була, бүлектәр факультеттарға әйләндерелә (физика-математика факультеты, тәбиғи фәндәр факультеты, география факультеты, тарих-филология факультеты). Был факультеттарҙа 15 кафедра эшләй. Шул уҡ йылда ситтән тороп уҡыу бүлеге, тағы бер йылдан киске уҡыу бүлеге асыла.
[[1957]] йылда, [[СССР]] Министрҙар Советының [[1957 йыл]]дың 20 июлендәге ҡарары менән педагогия институты «Башҡорт дәүләт университеты» тип үҙгәртелә. [[6 ноябрь|6 ноябрҙә]] университетты асыу тантанаһы үткәрелә. Илдә ул 37-се уҡыу йорто була. Уны ойоштороусы һәм университеттың беренсе ректоры — Шәйхулла Хәбибулла улы Чанбарисов була<ref>[http://www.hrono.ru/text/2008/ergin11_07.html Ю. Ергин. Первый ректор БГУ]</ref>.
Башҡорт дәүләт университеты белем көсөнөң ҡеүәтле сағылышына һәм бик күп кешеләр өсөн уларҙың туған йорттарына әйләнде.
Факттар шуны һөйләй: тәүге уңыштар гуманитар дисциплиналар белгестәре әҙерләүҙә яуланған. [[1934]] йылда башҡорт теле һәм әҙәбиәте факультеты студенты [[Дәүләтшина Һәҙиә Лотфулла ҡыҙы|Һәҙиә Дәүләтшина]] [[СССР Яҙыусылар союзыныңсоюзы]]ның Беренсе съезында ҡатнаша. Унда [[Максим Горький]], Александр Фадеев тарафынан уның ижады шәхсән яҡлау таба һәм баһалана. Артабан тап Һәҙиә Дәүләтшина үҙенең классик реалистик «Ырғыҙ» романын ижад итә. Икенсе булып бөтә Союз киңлектәрендә профессор Йәлил Кейекбаев танылыу яулай. Төрки һәм Һинд-Европа телдәренең сағыштырма-тарихи анализы тел ғилеме өлкәһендә бөтә донъя күләмендәге ғилми асыш тип табыла. Һәҙиә Дәүләтшина менән Йәлил Кейекбаевтың уңыштары башҡорт теле һәм әҙәбиәте менән филология фәненең үҫешендә Башҡорт дәүләт университетының ҙур ролен раҫлай.
Тарих факультетында ла ҙур уңыштарға өлгәшелә. Тәү сиратта [[XVIII быуат]]тағы башҡорт ихтилалдарының идеологик, социаль, националь йөкмәткеһен яңынан ҡарап баһалаған һәм [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған|Зәки Вәлиди]]ҙең ижтимағи-сәйәси, ғилми һәм әҙәби-публицистик эшмәкәрлеген яңынан тергеҙгән хеҙмәттәрҙе әйтергә кәрәк. Шул уҡ факультетта иң боронғо ваҡыттарҙан алып хәҙерге көнгә тиклем осорҙо үҙ эсенә алған, ике киҫәктән торған «Башҡортостан тарихы» баҫылып сыға.
| 