Ғәббәс I: өлгөләр араһындағы айырма

[[Ғәббәс I]] {{Д|27|01|1571|1}}йылда Афған ҡалаһы [[Герат]]таГератта, шахиншах [[Мѳхәмәт Хоҙабәндә]] (1531—1596)

<ref>{{cite web |url=http://www.iranicaonline.org/articles/abbas-i |title=ʿAbbās (I) |author=Savory R. M. |work=Encyclopædia Iranica |publisher=|accessdate=2013-10-08 |lang=en|archiveurl=|archivedate=}}</ref> менән [[Мазендаран]] ѳлкәһе хаҡимы Мир Абдулла-хандың ҡыҙы [[Мәхди Улья]] (?—1579) ғаиләһендә тыуа.

16 йәшендә [[Сәфәүиҙәрҙең дәүләте]]ндәүләтен етәкләй. [[1590 йыл]]да йылда Ғәббәс [[Истамбул килешеүе]] менән [[Ғосман империя]]һыимперияһы менән һуғышты туҡтата һәм бѳтә кѳстѳ Тѳньяҡ-Кѳнсығыш ирандан [[үзбәктәр]]ҙеүзбәктәрҙе ҡыуыуға туплау ѳсѳн, уларға территорияның бер ѳлѳшѳн бирә <ref>Britannica. Abbās I</ref>, иһәм отстранилКызылбаш отырыуын властивластан [[Кызылбаши|кызылбашские]] племена<ситләтә.ref>Iranica. [http://www.iranica.com/newsite/articles/v13f3/v13f3001d.html {{недоступная ссылка|число=03|месяц=04|год=2011}} THE SAFAVIDS (1501—1722)]</ref>.

Үзбәк әмире Абдалла тарафынан батырҙарса яҡланған [[Хорасан]],[[ 1598 йыл]]дайылда ғына, [[Герат]] ҡалаһы ҡолатылғас Ғәббәстән еңелә. Шул арҡала ул биләмәһенә [[Гилян]] менән [[Мазандеран]]дыМазандеранды, ә кѳньяҡ ѳлкәлә [[Лурестан]]дыЛурестанды ҡуша һәм [[Кандагар]]ҙыКандагарҙы баҫып алып, үҙенең хаҡимлығын [[Афғанстан]]дыңАфғанстандың күп ѳлѳшѳнә йәйелдерә. Әммә, Амударьянан кѳньяҡҡа территорияһын ҡушырға маташҡанда Ғәббәс Балха янындағы һуғышта уңышһыҙлыҡҡа осрай. Унда фарсы армияһы үзбәк ғәскәрҙәре тарафынан тулыһынса тар-мар ителә. Мавераннахрҙың бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалыу ѳсѳн, был һуғыштағы еңеү һис шикһеҙ ҙур роль уйнай. Әммә, тѳбәктең дѳйѳм сәйәси хәленә ул әллә ни йоғонто яһамай, сѳнки ауыр һуғыш хәрәкәттәренән һуң, үзбәк армияһының артабанғы походтар ѳсѳн кәрәкле ресурстары булмай. Шул арҡала, Хорасандың ҙур ѳлѳшѳ Бѳйѳк Ғәббәс контроле аҫтында ҡала. Бары тик 1613 йылда ғына, үзбәктәр Эмир Сәмәрҡәнд Ялангтуш-Бахадур Бей етәкселегендә дошмандың һиҙҙермәҫтән һѳжүм итеүен булдырмаҫ ѳсѳн ҡуйылған мѳһим һағын һәм ҡалаларын (унда Мешхед, Нишапур, Герат һәм башҡалар инә ) тартып алғас, хәл тамырынан үҙгәрә.

Тѳрѳктәр менән һуғыш ауыр була. 1601 йылда Ғәббәс власы аҫтына [[Әрмәнстан]]Әрмәнста һәм [[Грузия]]ныңГрузияның бер ѳлѳшѳ, шулай уҡ [[Ширван]] күскәс, ул тѳрѳктәрҙең [[Ереван]] һәм [[Тавриз]] ҡалаларына йыл һайын да тиерлек ҡабатланып торған һѳжүмдәрен уңышлы кире ҡаға. Ҡайһы берҙә тѳрѳктәрҙең Бәләкәй Азиялағы иң тѳпкѳл биләмәләренә лә баҫып инә һәм 1613 йылда Грузияның ҙур ѳлѳшѳн, [[Кахетия]] һәм [[Карталиния]] батшалығын сәфәүиҙәрҙең юғары власын танырға мәжбүр итә.

[[1614]]—[[1617 йыл]]дарҙа1614—1617 йылдарҙа тѳрѳктәр яңынан Иранға баҫып инергә маташа, әммә тағы уңышһыҙлыҡҡа осрай. Улар ҙур еңелеү кисереп, [[1618 йыл]]дайылда [[Ғосман II]] солтан идаралығында Ғәббәс шах менән [[Серав килешеүе| (Маранд килешеүе]]) тѳҙѳй. Тик был килешеү оҙаҡҡа бармай. [[1622 йыл]]дайылда [[Тѳрѳк-фарсы һуғышы (1623—1639)]] яңынан башлана. Тик тѳрѳктәр уны шул тиклем уңышһыҙ алып бара, хатта [[Бағдад]] Ғәббәс тарафынан яуланып алына.

Ғәббәс Рәсәйҙәге [[Романов]]тарРомановтар династияһын тәүгеләрҙән булып таный һәм 7 мең күләмендә заем бүлә. 1625 йылда бүләк ҡомартҡы һәм зиннәтле тәхет ебәрә. <ref>{{книга|автор=Курукин И.В.|заглавие=Персидский поход Петра Великого. Низовой корпус на берегах Каспия (1722—1735)}}</ref>.

{{Д|19|01|1629|1}} йылда [[Казвин]]даКазвинда Ғәббәс үлгәс, [[Сәфәүиҙәр]] династияһы биләмәһе [[Тигр йылғаһы]]нан [[Һинд]]ҡа тиклем һуҙыла. Үҙенең улын үлтертеп, ул тәхет вариҫы итеп, ейәне [[Софи-Мирза]]ны тәғәйенләй.

Ғәббәс сәфәүиҙәрҙең иң уңышлы хаҡимы була. Ул энергияһы ташып тороуы, сәйәси һиҙгерлеккә эйә булыуы, юлдар, күперҙәр тѳҙѳүе, ҡлаларҙы, бигерәк тә [[Исфахан]]дыИсфаханды биҙәүе менән айырылып тора. 1598 йылда үҙенең резиденцияһын Казвиндан [[Исфахан]]ғаИсфаханға күсерә. [[Һиндостан]] менән Европа араһында сауҙаны йәнләндерергә тырыша.

Атап әйткәндә, ул Тѳркиә яғынан эске хәүеф менән генә түгел, ә провинциаль феодалдар мѳхитендәге сепаратизм йүнәлеше менән дә аҡланған хәрби реформа үткәрә. Элек фарсы армияһында бары тик тѳрки ҡыҙылбаш аҡһѳйәктәренең хәрби атлылары, крәҫтиәндәрҙән торған феодаль ополчениелар һәм шахтың шәхси атлы отряды ғына булһа, Ғәббәс регуляр армия булдыра, унда мушкет менән 20 мең уҡсы, 12 мең кавказдан торған атлы гулям, 12 мең артиллерист һәм 500 пушка инә. Армия даими рәүештә рекруттар менән тулыландырылып тора. Уларҙы мосолман булмаған иран халҡы араһынан мәжбүри рәүештә һайлап алалар. Феодалдарҙың атлылары ҡыҫҡартыла. Ғәббәс хәрби реформанан тыш, аҡса реформаһы ла индереп маташа, сѳнки Иранда 11 йыл власть булмауы арҡаһында илдә ҡаты курсы булмаған бик күп валюта йѳрѳй. Ғәббәс ''Ғәббәси'' тигән монета индерә, уның баһаһы бер [[мискаль|мискальгә]] тиң була<ref>4,67 г серебра</ref>.

Ғәббәс шах идара иткән йылдарҙа уның ҡушыуы буйынса Гянджала [[Гянджа]]ла [[Джума-мәсет]]емәсете тѳҙѳлә.Христиандарға ул [[парсы]]ларға һәм [[йәһүд]]тәргә ҡарағанда күберәк дини түҙемлек күрһәтә, ә [[суннит]]тарҙы ут һәм ҡылыс менән әҙәрлекләй. Уның зиннәтле һарайында Бѳйѳк могол һәм башҡа кѳнсығыш дәүләттәренең илселәре Рәсәй, [[Франция]], [[Англия (короллек)]], [[Испания]] һәм [[Нидерланд]] илселәре менән осраша. [[1622&nbsp;йыл]]да йылл инглиздәрҙең ярҙамы менән ул португалдарҙың [[Ормуз]] утрауын тартып ала.

Ғәббәстең образы [[Мирза Фатали Ахундов]]тыңАхундовтың «Обманутые звёзды» әҫәрендә сағылдырыла..