Кеше: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
39 юл:
}}
 
'''Кешеләр''' (латинса таксономия буйынса Homo sapiens, йәғни «хикмәт эйәһе/аҡыллы кеше» булараҡ билдәле) — Приматтар тәртибенән Гоминидтар ғаиләһенән Кешеләр ырыуынан бөгөнгө көндә йәшәүсе берҙән-бер биологик төрө. Анатомик төҙөлөшө буйынса хәҙерге кешеләр Африкала[[Африка]]ла яҡынса 200 000 йыл элек барлыҡҡа килә, хәҙерге ҡиәфәтенә тулыһынса 50 000 йыл элек ирешә.
 
Кешеләр үҙ мөхитен аңларға һәм уның торошона тәьҫир итергә теләктәре менән, [[фән]], [[фәлсәфә]], [[мифология]], һәм [[дин]] юлы менән феномендарҙы аңлатырға һәм үҙгәртергә тырышыуҙары менән айырыла. Был тәбиғи ҡыҙыҡһыныусанлыҡ киләсәк быуындарға мәҙәниәт юлы менән тапшырыла алған комплекслы ҡоралдар һәм һәләттәрҙе үҫтереүгә килтергән; кешеләр ашамлыҡтарҙы бешереү өсөн ялҡындарҙы ойоштороусы, шулай уҡ кейемдәр кейеүсе, һәм күп төрлө башҡа технологиялар һәм сәнғәттәр булдырыусы һәм ҡулланыусы берҙән- бер билдәле йәшәүсе төр. Кешеләрҙе өйрәнеүсе фәнни белем өлкәһе антропология тип атала.
 
== Эволюция ==
Кешеләр эволюцияһы өлкәһендәге фәнни эҙләнеүҙәр күбеһенсә Кешеләр ырыуының үҙгәрештәре менән бәйле, ләкин австралопитек кеүек башҡа гоминид һәм гомининттарҙы ла ҡаплай. Һуңғы генетик эҙләнеүҙәр һөҙөмтәләре хәҙерге кешеләрҙең «иң аҙынан ике төркөм» боронғо кешеләре (Неандерталец һәм Аю-Таш мәғәрәһе кешеһе) менән енси яҡынлыҡҡа кереүенә ишара итә. Иң боронғо билдәле анатомик төҙөлөшө буйынса хәҙерге кешеләрҙең ҡалдыҡтары Африкала табылған, уларҙың датировкаһы 195 000 йыл элек йәшәүҙәрен күрһәтә. Молекуляр биология эҙләнеүҙәре «хәҙерге кешеләр» төркөмөнә ингән барлыҡ субтөрҙәрҙең берҙәм йыраҡ бабаларҙан сығыу ваҡыты 200 000 йыл элек булыуын күрһәтә. Приматтарҙың эволюция тарихының 65 миллион йылды ҡаплауы билдәле. Приматтар барлыҡ йәшәргә дауам итеүсе имеҙеүселәр синыфы плаценталылар инфрасиныфының иң боронғо төркөмдәренең береһе тип һанала. Иң боронғо билдәле примат имеҙеүсе төрө (Плезиадапис тәртибе) тамырҙары [[Төньяҡ АмерикағаАмерика]]ға китә — Палеоцен һәм Эоцен дәүерендәге тропик Ауразия[[Евразия]] һәм Африка киңлектәрендә таралған ине. Молекуляр мәғлүмәт кешеләр һәм башка ҙур маймылдарҙың һуңғы берҙәм йыраҡ бабалары 4-8 миллион йыл элек йәшәүенә ишаралай. Кешеләр ырыуының иң яҡын йәшәүсе туғандары — [[гориллалар]] һәм [[шимпанзе]], сөнки улар иң яҡын уртаҡ йыраҡ бабаларына эйә.
Кешеләрҙең [[ДНК]] структураһы бөгөнгө ике төр шимпанзе менән иң оҡшаш: ябай шимпанзе һәм бонобо. Тулы геном тикшеренеүҙәре «6,5 [миллион] йыл дауамындағы айырым эволюция нәтижәһендә, кешеләр менән шимпанзе араһындағы айырма ике бәйле булмаған кеше араһындагы айырманан 10 тапҡыр ҙурыраҡ һәм тысҡан менән ҡомаҡ араһындағы айырманан ун тапҡыр кесерәк» тигән һығымтаға килергә рөхсәт итте. Ҡалып: Attribution needed Төрлө ғалимдарҙың юрауҙары буйынса, кеше һәм шимпанзеның функциональ ДНКларыДНК-лары 95-99 % оҡшаш тигән фекерҙә.
Кеше һыман маймылдар уртаҡ йыраҡ бабаның тоҡомдары.
 
== Палеолит ==
Һүрәттәр юғары [[палеолит]] сорондаосоронда барлыҡҡа килә: кеше тәненен иң боронғо һүрәтләүе булған «Вестоницы Венераһы» һыны яҡынса БК (бөгөнгә ҡәҙәр) 29 000 — 25 000 йыл элек яһалған тип уйланыла.
Юғары палеолит сороосоро башланыуына ҡәҙәр (БК [бөгөнгө көнгә ҡәҙәр] 50 000 йыл), анатомик төҙөлөшө буйынса хәҙерге кешеләр тулы заманса тотошона ирешә — тел, [[музыка]] һәм башҡа мәҙәни универсалиялар барлыҡҡа килә.
Хәҙерге кешеләрҙең Африканан сығышы яҡынса БКбөгөнгә ҡәҙәр 70 000 йыл урын алған тип фаразлана. Һөҙөмтәлә хәҙерге кешеләр [[Ер]] шары буйынса таралып, иртәрәк гоминидтарҙы алмаштыра: Евразия һәм Океанлыҡта БКбөгөнгә ҡәҙәр 40 000 йыл элек, Америкаларҙа иң һуңғыһы БКбөгөнгә ҡәҙәр 14 500 йыл элек урнашалар.
Юта университетында эшләүсе генетика ғалимдары Линн Йордэ (Lynn Jorde) һәм Генри Харпендинг (Henry Harpending) кеше ДНКдаДНК-да айырмалар башҡа йәнлек төрҙәренә ҡарағанда юҡ дәрәжәлә түбән булыу гипотезаны тәҡдим итә.[19] Улар шулай уҡ Һуңғы плеистоцен соронда кешеләрҙең үрсеү парҙары түбән һанына төшөүе гипотезаһын тәҡдим итә — был һан 10 000-дән 1 000-гә тиклем булыуы ихтимал. Был гипотетик ҡараш өсөн төрлө мөмкин сәбәптәр бирелгән ине — уларҙың береһе Тоба һәләкәте.
Цивилизацияға күсеү
Ауыл хужалығының барлыҡҡа килеүе һәм хайуандарҙы йортлаштырыу кешеләрҙең күсемһеҙ торлаҡ пункттарында йәшәүенә килтерҙе.
58 юл:
== Тарих буйынса кешеләрҙең күсеү юлдары ==
Кешеләрҙең күпселеге яҡынса 10 000 йыл элекке миҙгелгә ҡәҙәр ау һәм үҫемлектәр йыйыу менән йәшәгән. Улар кешеләр көтөүе исеме аҫтында билдәле бәләкәй күсмә төркөмдәрендә йәшәгән ине. Үҫемлектәрҙе үҫтереүҙең (ауыл хужалығы) барлыҡҡа килеүе тарихта беренсе тапҡыр күсемһеҙ торлаҡ пункттарын, хайуандарҙы йортлаштырыу һәм металдарҙы ҡулланыуға килтергән Неолит инҡилабына сәбәпсе булды. Ауыл хужалығы сауҙа һәм кооперацияға мөмкинлектәр тыуҙырып, комплекс йәмғиәттәренең үҫешенә юл асты. Был ваҡиғаның кешеләр йәмғиәте өсөн әһәмиәте арҡаһында, был сор кешеләр эраһы исеме менән билдәле.
Беренсе боронғо дәүләттәр яҡынса 6 000 йыл элек Мезопотамияла, Мысырҙың Нил үҙәнлеге һәм Һинд йылғаһы үҙәнлектәрендә барлыҡҡа килә. Һаҡланыу өсөн хәрби көстәр, идара эштәре өсөн хөкүмәт бюрократиялары ойошторола. Ресурстарға ирешер өсөн дәүләттәр кооперация һәм көндәшлеккә, һуғышҡа керә. 2000 — 3000 йыл элек булған арала, Фарсы империяһы, [[Һиндостан]], [[Ҡытай]], [[Рим]] һәм [[Македония]] империялары кеүек ҡайһы бер дәүләттәр ҡаҙаныштары нәтижәһендә беренсе экспансионист империяларға әүерелде. [[Боронғо ГрецияныңГреция]]ның әһәмиәте Көнбайыш мәҙәниәтенең нигеҙҙәрен һалыусы цивилизация булып, Көнбайыш фәлсәфә, демократия, бөйөк фәнни һәм математик ҡаҙаныштары, Олимпия уйындары, Көнбайыш әҙәбиәте һәм тарих яҙыуы, шулай ҙа трагедия һәм комедияны үҙенә алыусы көнбайыш драманың барлыҡҡа килеү урыны.
Урта быуаттарҙың һуңғы өлөшө революцион фекерҙәр тыуыуы һәм технологияларға ирешелеүе менән билдәле. Ҡытайҙа алға киткән ҡала мәҙәниәтендә яҙыуҙарҙы баҫтырыу һәм орлоҡтарҙы ергә кертеү технологиялары табыла. Һиндостанда [[математика]], фәлсәфә, дин һәм [[металлургия]] өлкәләрендә ҙур ҡаҙаныштар күҙәтелә, Исламдың[[ислам]]дың алтын быуаты дауамында мосолман империяларында дәрәжәле фәнни ҡаҙаныштар яһала. Аурупала,Европала яңы аңлайыш менән классик өйрәнеүгә иғтибар итеү һәм баҫыу станогы барлыҡҡа килеүе 14-15 быуаттарҙа Яңырыш соронаосорона килтерә. 17-се быуаттағы фәнни-техник үҫеш һәм 18-19 быуатта транспорт өлкәһендә тимер юлы һәм автомобиль, энергия табыу өлкәһендә күмер һәм электр көсө; хөкүмәт өлкәһендә — вәкилле демократия һәм коммунизм кеүек ҙур инновацияларҙы килтерҙе.
20-се быуат һуңында башланған Мәғлүмәт сорондаосоронда хәҙерге кешеләр ҙур тиҙлек менән бәйләнешә барған донъяла йәшәй. 2010 йылда, яҡынса 2 миллиард кеше Интернет, һәм 3,3 миллиарды кеҫә телефоны арҡылы бер-береһе менән элемтәгә керә алыуы билдәле.
 
== Иҫкәрмәләр ==
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Кеше» битенән алынған