Башҡорт ихтилалдары (1735—1740): өлгөләр араһындағы айырма

1738 йылдың ҡышы-яҙында Себер, Уҫа һәм Нуғай даруғалары территорияларында тағы ла көслө ихтилал тоҡанған.''Көҫәп Солтанғолов'' батыр отрядының генерал Л. Я. Соймоновтың хәрби лагерына һөжүм итеүе баш күтәреүселәрҙең иң эре операцияларының береһе булған. Апрель—майҙа башҡорт отрядтары Сыбаркүл, Силәбе, Красноуфимск ҡәлғәләренҡәлғәләренә, Ревда заводынзаводына атакалағанһөжүм иткән, июндә полковник И. С. Арсеньев һәм майор Люткиндарҙың хөкүмәт командаларына ҡаршы һуғышҡан. [[Башҡорт эштәре комиссияһы|Башҡорт эштәре комиссияһы]] начальнигы [[Соймонов, Леонтий Яковлевич|Л. Я. Соймонов]] етәкселегендә 1738 йылдың йәй-көҙөндә карателдәр 30-ҙан артыҡ ауылды туҙҙырған һәм яндырған, 900 кешене үлтергән<ref>[http://башкирская-энциклопедия.рф/index.php/prosmotr/2-statya/10210-bashkirskie-vosstaniya-1735-40 Статья в Башкирской энциклопедии]</ref>. Йәй көнө Татищев һәм Соймонов әҙерләгән Башҡортостанды ғәскәрҙәр менән уратып алыу планы баш күтәреүселәрҙең әүҙемлеген кәметкән һәм ике арала һөйләшеүҙәр алып барыу мөмкинлеген асҡан. 1738 йылдың сентябрендә күренекле ихтилал етәкселәре [[Төрөпбирҙин, Бәпәнә|Бәпәнә Төрөпбирҙин]] иһәмменән ''Аллайейәнғол Ҡотлоғужин'' хөкүмәт вәкилдәренә баш һалып килгәндәркилгән<ref name=autogenerated1 />.

{{начало цитаты}}«... Ике иң ҡурҡыныс — Ҡазан һәм Нуғай — даруғалары шул дәрәжәлә таланған, исмаһам, халҡының яртыһы ҡалдымы икән, ә ҡалғандары — Уҫы һәм Себер даруғалары —даруғаларында юғалтыу шул дәрәжәлә юғалтыу булмаһа ла, әммә барыһының да аттары һәм башҡа малы юҡҡа сыҡты, ауылдар яндырылды, ризыҡтары булмағанлыҡтан, күпселек кеше асҡа үлде...»{{конец цитаты|источник=''История Башкортостана. Ч 1. Под ред. И. Г. Акманова. Уфа: Китап, 1996.- С.106''}}

Ихтилалдың яңынан тоҡанып китеүенең сәбәбе: - 1739 йылдың ғинуарында башланған йәниҫәп алыу (перепись) булған. Йәниҫәп алыуҙы башҡорттар яңы һалым, бигерәк тә йән башына һалым һалыу сараһы кеүек ҡабул иткән. Башҡорттарҙың был сараны өҙөү өсөн тырышлыҡтары (саботаж), [[Петербург]]ҡа үтенес ҡағыҙы менән барасаҡ вәкилдәргә паспорт биреүҙе талап итеүе йәниҫәп алыуҙы туҡтатып тороуға килтергән.

Ихтилалдың һуңғы этабында баш күтәреүселәр һәм рәсәйРәсәй ғәскәре яғында һуғышҡан «тоғро башҡорттар» араһындағы көрәш киҫкенләшкән.

1740 йылдың май-июнендә Ҡараһаҡал бер нисә тапҡыр еңелгән. 3 июндә Павлуцкий командаһы баш күтәреүселәрҙе Тобол йылғаһы районында ҡыуып еткән, һәм баш күтәреүселәр еңелгәнбаҫтырылған. Отрядтың тере ҡалған яугирҙары, яралы ҡараһаҡалдыҠараһаҡалды ла алып, ушли в казахские степи, за реку [[Яйыҡ]] йылғаһы аръяғына, ҡаҙаҡ далаларына киткән. Тау-урмандарҙа йәшеренгән баш күтәреүселәрҙе физик юҡ итеү операцияһы 1740 йылдың сентябренә тиклем дауам иткән.

«… 11 кеше, шул иҫәптән телгә алынған Ҡараһаҡалдың 7 есаулы - ҡабырғаларынан, 85 кеше муйынынан аҫып, 21 кешенең, башы киҫелеп, ҡолғаға эленеп ҡуйылды, шул иҫәптән, Ҡараһаҡалды уйлап сығарыусы, башҡорттарҙы иң баш болартыусы Аллайейәнғолдоң (исемен ''Аландзи Айгул'' тип боҙоп яҙған) башын үле кәүҙәһенән киҫеп алдылар, сөнки ул, ҡарауыл аҫтында Ырымбурға килтерелгәндә, ун көн дауамында һыу эсеүҙән, ашауҙан баш тартып, үҙен-үҙе үлемгә дусар иткәйне.

Карателдәрҙән ҡасып, тыуған илен ташлап, ҡаҙаҡтарға һәм ҡалмыҡтарға киткән башҡорттарҙы һанап бөтөрлөк түгел. Уларҙың күбеһе әсирлеккә эләкте һәм урындағы феодалдарҙың ҡолона әйләндерелде. Әсирлеккә эләккәндәрҙең күпселеге, шулай уҡ уларҙың ҡатындары һәм балалары, суҡындырылды һәм «теләгән рус кешеләренә» (охочим) бирелде, баш бирмәгәндәрҙе — язаланылар. Мәҫәлән, в апреле 1738 йылдың апрелендә Екатеринбургта яңы суҡындырылған Туйгилде Жүләков, «суҡындырылғандан һуң да, мөхәммәтМөхәммәт законынанҡанунынан сыҡмаған өсөн», балаларының күҙ алдында яндырылып үлтерелгән.

1739 йылдың апрелендә, өс тапҡыр тыуған иленә ҡайтыу теләге менән ҡасып киткән, суҡындырылған башҡорт ҡатыны КиҫәкбикәКиҫәнбикә Байрасова яндырылған. Шул уҡ йылдың 14 мартында генерал Соймонов енәйәт эше буйынса ҡағыҙға ҡул ҡуйған: «Суҡындырылған һәм Катерина тигән исем бирелгән, Башҡортостанға өс тапҡыр ҡасып китергә маташҡаны һәм, Христиан ЗакнынЗаконын ҡалдырып, ҡабат басурманлашҡаны өсөн, башҡалар ҡурҡһын, тип, был башҡорт ҡатынын язалап, утта яндырып, үлтерергә. Шуны ишеткәндәр язаланһын» (ГАСО. Ф. 24. Оп. 1. Д. 818. С. 243). Ҡыйыу ҡатын башҡорт казагы Роман Исаевтың тәҡдирен бүлешкән<ref>М.С.Бураҡаева "Киҫәкбикә" хикәйәһе</ref>

П.И.Рычков язаланғандарҙың һанын дөйөмләштергән — 28491 кеше. Ҡорбандар тураһында был мәғлүмәт тулы булмаһа ла, ихтилалды баҫтырыу ни тиклем дәрәжәлә аяһыҙаяуһыҙ, ҡанһыҙ булғанлығын күрһәткән.