Урал телдәре: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
"Уральские языки" битен тәржемә итеп төҙөлгән
 
.
1 юл:
[[Файл:Uralic-Yukaghir(Rus).png|мини|300x300пкс|Урал һәм юкагир телдәре таралышы картаһы]]
'''Урал телдәре'''  — фин-уғор һәм самодий тармағын берләштергән тел ғаиләһе. Фин-уғор һәм самодий телдәре ҡәрҙәшлеген Э. Н.  Сетяля иҫбатлаған. Үткән заманда фин-уғор һәм самодий телдәре барлыҡҡа килгән дөйөм урал теле булған тигән нәтижә яһай ул.  «Урал телдәре» тигән атама булыуға ҡарамаҫтан, фин-уғор һәм самодий телдәре айырым өйрәнелә, шулай уҡ киң мәғәнәләге  «уралистика» термины булыуға ҡарамаҫтан фин-уғор телдәрен өйрәнеүсе [[Тел белеме|лингвистика]] тармағы йәшәп килә.
 
== Боронғо урал телдәре ==
Урал телдәрен өйрәнеүселәрҙең күпселеге, урал телдәре [[Көньяҡ Урал|Көньяҡ Уралда]]да киң һәм халыҡ аҙ йәшәгән төбәктәрҙә таралған булған тип иҫәпләй<ref>Adondolo Daniel M. The Uralic james faure walker. </ref>. Хәҙергә урал телдәрендә, етәрлек дәрәжәлә нигеҙ телдә булған, 150 дөйөм тамыр формалары булыуы асыҡланған. Уртаҡ тел бөтөнлөгө тарҡала башлауы, күренеүенсә, 6 мең йылдан да артыҡ түгел.<ref>Janhunen, Juha. </ref>
 
Урал халыҡтары мифологияһында көньяҡтан төньяҡҡа ағыусы Донъя йылғаһы (Тобол-Иртыш-Обь)  бар. Шуға күрә, боронғо урал телдәре Төньяҡ боҙ океаны һыу йыйыу бассейнеда булған тип дәлилләргә була.<ref>{{Китап|автор=Бурлак С. А., Старостин С. А.|заглавие=Сравнительно-историческое языкознание|место=М.|издательство=Академия|год=2005|страницы=267|страниц=432|isbn=5-7695-1445-0}}</ref>
 
== Классификация ==
Фин-уғор телдәре түбәндәге төркөмдәргә бүленә:
* төньяҡ төркөмгә инеүсе балтик буйы-фин  — [[Фин теле|фин]] , ижор, карел һәм вепс телдәре;  көньяҡ төркөмгә инеүсе  [[Эстон теле|эстон]], вод, лив телдәре;
* волга буйы  — мордова телдәре ([[Мокша теле|моҡша]], моҡша һөйләшендәге  [[Эрзя теле|эрз]]<nowiki/>ән  телдәре), шулай уҡ көнсығыш ялан, төньяҡ-көнбайыш тау һөйләштәрендәге мари телдәре.
* пермь  — [[Удмурт теле|удмурт]], коми-зырян, коми-пермяк  һәм коми-язьвин телдәре;
* уғор  — ханты һәм манси, шулай уҡ венгр телдәре.
* саам — саам халҡа һәйләшкән телдәр.
Самодий телдәре 2 төркөмгә бүленә:
* төньяҡ  — ненец, нганасан, энецкий телдәре;
* көньяҡ  — сельский, юҡҡа сыҡҡан  камасин, матор, сойот, тайги, карагас, кобыл телдәре.
Ҡайһы бер тикшереүселәр көньяҡ төркөмө телдәрен  үҙ аллы тармаҡ тип иҫәпәләй. Үле телдәр һәм юҡ буған халыҡтар тураһында XVII быуат һәм XIX быуат башындағы яҙмаларҙан билдәле. Саян-самодий телдәре, был телдә һөйләшкән халыҡтар башҡа [[Төрки телдәр|төрки]], монгол, [[Урыҫ теле|рус]] телдәренә күсеү сәбәпле юҡ булғандар.
 
Урал телдәренең башҡа ҙур генетек төркөмгә инеүе тураһында төрлө гипотезалар бар, тик уларҙың береһе лә урал теле белгестәре тарафынан танылмаған. Ностратик гипотезаға ярашлы, урал телдәре башҡа тел ғаиләләре һәм макро-ғаиләләр менән ностратик макро-ғаилә тигән берәмек барлыҡҡы килтерә. Был макро-ғаилә эсендә юкиган телдәре менән яҡынлашып урал-юкиган төркөмөн барлыҡҡы килтерә. Был гипотезаны белгестәр бәхәсле йәки хаталы тип тәнҡит итә һәм ышаныслы түгел тип иҫәпләй.<ref>{{Китап|автор=[[Нерознак, Владимир Петрович|Нерознак В. П.]]|часть=Праязык: реконструкт или реальность?|заглавие=Сравнительно-историческое изучение языков разных семей : Теория лингвистической реконструкции|ссылка часть=http://www.philology.ru/linguistics1/neroznak-88.htm|ответственный=Отв. ред. [[Гаджиева, Нинель Зейналовна|Н. З. Гаджиева]]|место=М.|издательство=Наука|год=1988|страницы=36—38|isbn=5-02-010869-3}}</ref><ref>{{Cite web|author=George Starostin|title=Nostratic|url=http://www.oxfordbibliographies.com/view/document/obo-9780199772810/obo-9780199772810-0156.xml|date=2013-10-29|work=[http://www.oxfordbibliographies.com/ Oxford Bibliographies]|publisher=[[Издательство Оксфордского университета|Oxford University Press]]|doi=10.1093/OBO/9780199772810-0156|archiveurl=http://www.webcitation.org/6bVUkl4XD|archivedate=2015-09-13|quote=Nevertheless, this evidence is also regarded by many specialists as insufficient to satisfy the criteria generally required for demonstrating genetic relationship, and the theory remains highly controversial among mainstream historical linguists, who tend to view it as, at worst, completely invalid or, at best, inconclusive.}}</ref> 1950 йылдарҙың уртаһына тиклем урал телдәрен һәм алтай телдәрен бер макро-ғаиләгә берләштергән урал-алтай гепотезаһы киң таралған булған. Хәҙергә көндә был гипотезны лингвистар танымай. Урал телдәренә эскимос-алеут телдәрен дә индергәндәр.<ref>[[Баскаков Николай Александрович|Баскаков Н. А.]] Алтайская ғаилә телдәрен һәм уны өйрәнеү. М: Наука, 1981, с. 7, алға</ref>
34 юл:
 
== Яҙма ==
Венгр телендәге латиницалағы беренсе яҙма ҡомартҡы 1200 йылда ижад ителгән  («Ҡәбер янындағы телмәр һәм доға»). Быға тиклем венгрҙар рун яҙмалары менән яҙған. XIII быуат тип билдәләнгән карел телендәге туҙға яҙылған грамота һаҡланған. XIV  быуатта коми телендә яҙылған ҡомартҡылар (алфавитом абур) һаҡланған. Фин һәм эстон телдәрендге  XVI быуат ҡомартҡылары булыуы билдәле.
 
Урал телдәрендә яҙма бер төрлө таралмаған. Боронғо яҙма традициялары булған венгр, эстон, фин телдәре менә бер рәттә яҙма тел насар үҫешкән ханты, манси телдәре һәм яҙма булмаған вод, вепс телдәре бар.
44 юл:
 
== Әҙәбиәт ==
* ''[[Напольских, Владимир Владимирович|Напольских В. В.]]'' [http://elibrary.unatlib.org.ru/handle/123456789/22075 Введение в историческую уралистику. Ижевск, 1997.]
* ''Напольских В. В.'' [http://elibrary.unatlib.org.ru/handle/123456789/22163 Древнейшие этапы происхождения народов уральской языковой семьи: данные мифологической реконструкции. М., 1991.]
* Основы финно-угорского языкознания, [т. 1-3]. М., 1974-76.
* {{статья|автор=[[Серебренников, Борис Александрович|Серебренников Б.&nbsp;А.]]|ссылка=http://tapemark.narod.ru/les/537d.html|заглавие=Уральские языки|издание=[[Лингвистический энциклопедический словарь]]|место=М.|издательство=СЭ|год=1990|страницы=537—538}}
* ''[[Хайду, Петер|Хайду П.]]'' Уральские языки и народы / Пер. с венг. М., 1985.
* ''[[Хелимский, Евгений Арнольдович|Хелимский Е.А.]]'' Компаративистика, уралистика. Лекции и статьи. М., 2000.
* ''Collinder B.'' Survey of the Uralic languages. [2 ed.]. Stockholm, [1957].
* ''Deczy G.'' Einfuhrung in die finnisch-ugrische Sprachwissenschaft. Wiesbaden, 1965.
* ''Hajdu P.'' Finnugor nepek es nyelvek. Budapest, 1962.
* ''Hajdu P.'' Bevezetes az urali nyelvtudumanyba. Budapest, 1966.
* ''Marcantonio, Angela.'' The Uralic Language Family: Facts, Myths and Statistics. Publications of the Philological Society, 35. Oxford — Boston: Blackwell, 2002.
 
[[Категория:Урал телдәре]]