Википедия

Ауыл хужалығы: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
5 юл:
Ауыл хужалығы агросәнәғәт комплексына керә һәм түбәндәге тармаҡтарҙы үҙ эсенә ала:
* [[Үҫемлекселек]]
** иген культуралары ([[бойҙай]], [[арпа]], [[арыш]], [[һоло]], [[дөгө]], [[кукуруз]], ҡара бойҙай, [[сорго]] һ. б.)
** ҡуҙаҡлы иген культуралары ([[борсаҡ]], ноҡот борсағы, яҫмыҡ борсаҡ, соя борсағы һ. б.)
** мал аҙығы
** техник культуралар
12 юл:
** цитрус культуралары
** май бирә торған культуралар ([[көнбағыш]], һ. б.)
** [[ҡомалаҡ]] үҫтереү
** [[Йөҙөм (еләк)|йөҙөм]] (виноград) үстереүүҫтереү
** [[бәшмәк]] үҫтереү
** ялан үләне үҫтереү
* [[Малсылыҡ]]
** [[Һарыҡсылыҡ]]
** [[Йылҡысылыҡ]]
 
Ауыл хужалығы — иҡтисад тармағы. Халыҡты аҙыҡ-түлек менән тәьмин итеүгә һәм ҡайһы бер сәнәғәт тармаҡтарына сеймал алыуға йүнәлтелгән. Бөтә илдәрҙә лә иң мөһим тармаҡтарҙың береһе булып тора. Донъяла иҡтисади яҡтан әүҙем халыҡтың 1 млрд ошо тармаҡта шөғөлләнә.
 
Юл 28 ⟶ 29:
{{also|Аҙыҡ-түлек етештереүҙең һәм ауыл хужалығының хронологик үҫеше.}}
Ауыл хужалығы хайуандарҙы эйәләштереү һәм үҫемлектәр үҫтереү менән 10 000 йыл элек булдырылыған. Иртә игенселек ваҡытынан алып, ул ҙур үҙгәрештәр кисергән.
Алғы Азияла[[Азия]]ла, Египетта[[Египет]]та, Һиндостанда[[Һиндостан]]да тәү башлап планлы рәүештә үҫемлек үҫтереү һәм йыйыу башлана.
Ауыл хужалығын ирекле рәүештә үҫтереү Төньяҡ һәм Көньяҡ Ҡытайҙа[[Ҡытай]]ҙа, Африкала[[Африка]]ла, [[Гвинея|Яңы ГвинеялаГвинея]]ла, Һиндостандың ҡайһы бер өлөшөндә һәм Американың бер нисә төбәгендә була.
[[Файл:Maler der Grabkammer des Sennudem 001.jpg|мини|слева|300px|Боронғой Египет. Б. э. т. 1200 йылдар]]
Һуғарыу, сәсеү, ашлау кеүек эштәр күптән барлыҡҡа килһә лә, XX быуатта ғына юғары уңышҡа ирешә.
Юл 35 ⟶ 36:
[[Ҡытай Халыҡ Республикаһы]]нда дөгө менән тары беҙҙең эраға тиклем 8000 йыл элек, ә һуңғараҡ ҡуҙаҡлы һәм соялылар үҙләштерелә.
 
Сахель төбәгендә дөгө һәм сорго урында үҫә. Урындағы культуралар үҙаллыүҙ аллы Көнбайыш Африкала һәм бәлки [[Яңы Гвинея]]ла, [[ЭфиопаЭфиопия]]ла үҫтерелә башлай. Ҡайһы бер ҡуҙаҡлыларҙың, бойҙайҙың беҙҙең эраға тиклем 6 мең йыл элек булыуына дәлил Һинд уйһыулығында табыла. Апельсиндар[[Әфлисүн]]дәр ошо мең йыллыҡта культивациялана. Беҙҙең эраға тиклем 4000 мең йыл элек уйһыулыҡта үҫтерелгән ауыл хужалығы культуралары булып борсаҡ, бойҙай, кунжут орлоғо, арпа, һинд мангоһы тора. Унда беҙҙең эраға тиклем 3500 йылда мамыҡ, туҡыма үҫтереү алға китә. Беҙҙең эраға тиклем 3000 йылда дөгө, ҡамыш шәкәре үҫтерелә башлай. Беҙҙең эраға тиклем 2500 йылға [[Аравий диңгеҙе]] янындағы [[Мохенджо-Даро]]-ла дөгө мөһим туҡланыу продукты булып һанала. Һиндостан халҡының яҡшы яҡтыртылған иген һаҡлағыстары булған ҙур ҡалалары була. Американың өс төбәгендә шәкәр кукурузы, [[ҡабаҡ]], [[картуф]], бер йыллыҡ [[көнбағыш]] үҫтерелә башлай.
[[Файл:Crescenzi calendar.jpg|мини|справа|250px|Петрус Кресценций яҙмаларынан ауыл хужалығы календары]]
Әгәр ауыл хужалығы тип, ер эшкәртеүҙе, ойошторолған дымландырыуҙы, монокультураларҙы һәм файҙаланған махсус хеҙмәтте аңлаһаҡ, беҙҙең эраға тиклем 5500 йылдан башлап, «ауыл хужалығын булдырыусылар» исемен шумерҙарға бирергә була. Ауыл хужалығын интенсив рәүештә үҫтереү күберәк халыҡты аҫрау, миҙгел араларында файҙалыныуға артыҡ продукт йыйыу, һатыу, алыштырыу мөмкинлеге бирә. Эшмәкәрлеге ауыл хужалығы менән бәйле булмаған фермерҙарҙың күп халыҡты туйҙыра алыу мөмкинлеге регуляр армияның барлыҡҡа килеүендә хәл иткес фактор була.
Юл 49 ⟶ 50:
 
== Иҡтисадта ауыл хужалығының роле ==
[[Файл:Rice terraces.png|мини|250px|слева|Дөгө террасалары, [[ФилиппиныФилиппин]]]]
[[Файл:Ford tractor, Sweden.jpg|мини|250px|справа|Трактор менән ер һөрөү. [[Швеция]].]]
[[Файл:Farming-on-Indonesia.jpg|мини|250px|справа|Йорт хайуандары ярҙамында ер һөрөү. [[Индонезия]].]]
Юл 70 ⟶ 71:
 
Ауыл хужалығының махсуслаштырылыу һәм агроресурс ситуацияһы үҙенсәлеге төбәктәр буйлап айырыла. Бер нисә термик бүлкәт бар. Уларҙың һәр ҡайһыһы үҫемлекселек һәм малсылыҡ тармағы үҙенсәлеге буйынса характерлана:
# '''Һыуыҡ бүлкәт'''. [[Евразия]] төнъяғының, [[Төньяҡ АмериканыңАмерика]]ның ҙур өлөшөн алып тора. Йылы етешмәгәнлектән һәм оҙаҡ йылдарға һуҙылған туңлыҡ арҡаһында игенселек сикләнгән. Үҫемлекселек менән бары тик ябыҡ ерҙә генә шөғөлләнергә мөмкин. Түбән продуктлы көтөүлектәрҙә болансылыҡ үҫешкән.
# '''Һалҡын бүлкәт'''. Евразия, Төньяҡ Америка территорияһының күп өлөшөн һәм Көньяҡ Американың коньяғындағы Андтың тар һыҙатын ала. Артыҡ йылы булмау сәсеү культураларын һайлау мөмкинлеге бирмәй. Бында ҡара ашлыҡ, йәшелсәләр, ҡайһы бер тамыраҙыҡтар, иртә өлгөргән картуф үҫтерергә була.
# '''Уртаса бүлкәт'''. Көньяҡ ярымшарҙа — Патагонияла, [[Чили]] яр буйында, Тасмания, [[Яңы Зеландия]] утрауҙарында, ә төньяҡ ярымшарҙа — алыҫ Көнсығыш, [[Монголия]], Тибет, төньяҡ-көнсығыш Ҡытай, Көньяҡ Канада, АҠШ штатының төньяҡ-көнсығышы. Был бүлкәт киң игенселек бүлкәте. Территория рельефының бөтә өлөшөн тиерлек һөрөнтө ерҙәр алып тора. Уның сағыштырма майҙаны 60-70 процентҡа етә. Бында бик күп сәсеү культуралары бар: бойҙай, арпа, арыш, һоло, етен, картуф, йәшелсәләр, тамыраҙыҡтар, көнбағыш, дөгө, виноград, емеш-еләк ағастары. Көтөүлектәр майҙаны буйынса сикләнгән. Мал күбеһенсә тауҙарҙа, арид зоналарҙа көтөлә. Ҡыуғын малсылыҡҡа, дөйә аҫрауға өҫтөнлөк бирелә.
# '''Йылы бүлкәт'''. Субтропик географик бүлкәткә тура килә. Уға Антарктиданан[[Антарктида]]нан башҡа бөтә материктар ҙа ҡарай. Бында йылына ике тапҡыр уңыш алалар — ҡышын (бөртөклө культуралар һәм йәшелсәләр), йәйен — тропик бер йыллыҡтар (мамыҡ), йәки күп йыллыҡтар (зәйтүн ағасы, цитрустар, сәй, грек сәтләүеге, инжир һ.б.). Бында түбән продуктлы, ныҡ деградацияланған көтөүлектәр өҫтөнлөк ала.
# '''Эҫе бүлкәт'''. Африканың, Көньяҡ Американың, Төньяҡ һәм Үҙәк Австралияның, Малай Архипелагының, Аравий ярымутрауының, Көньяҡ Азияның ҙур өлөшөн алып тора. Кофе, шоколад ағастары, финик пальмаһы, батат, маниок һ. б. үҫтерелә. Субарид зоналарҙа әҙ генә үҫемлектәре булған, ҙур майҙанлы көтөүлектәр бар.
 
Юл 87 ⟶ 88:
а) аҙыҡ-түлек культураһы — шәкәр сөгөлдөрө, ҡомалаҡ, крахмаллы культуралар, дарыу үләндәре;
б) туҡыу культуралары — мамыҡ, етен, джут, киндер; в) каучуклы үҫемлектәр — гевея.
** Йәшелсә-баҡса культуралары: а) картуф; б) япраҡлы культуралар — баҡса кәбеҫтәһе, салат, шпинат, укроп, япраҡлы петрушка һ. б.; в) емеш культуралары — томат, ҡыяр, ташҡабаҡ, ҡабаҡ, патиссон, баклажан, борос; г) һуған культуралары — [[һуған]], һарымһаҡ; д) тамыраҙыҡтар — [[кишер]], аш сөгөлдөрө, пастернак, петрушка, сельдерей, шалҡан, редис, торма һ. б.; е) баҡса культуралары — [[ҡарбуз]], ҡауын, ҡабаҡ һ. б.
** Цитрус культуралар — апельсинәфлисүн, грейпфрут, мандарин, [[лимон]], бергамот һ. б.
** Тонусты күтәреүсе культуралар — наркотик культуралар, сәй, кофе, какао;
** Майлы һәм эфир майлы культуралар: а) көнбағыш, кенә уты, гәрсис, рапс, кунжут, киндер, етен, кокос пальмаһы, майлы пальма, зәйтүн ағасы; б) эфир майлы культуралар — кориандр, әнис, тмин һ. б.
Юл 120 ⟶ 121:
== Ауыл хужалығының экологик проблемаһы ==
Ауыл хужалығы башҡа етештереү тармаҡтарына ҡарағанда, тәбиғи мөхиткә ҙур йоғонто яһай. Бының сәбәбе — тармаҡтың бик күп ер майҙанын биләүе. Һөҙөмтәлә континенттарҙың географик ландшафты үҙгәрә. Мәҫәлән Европала агроландшафт киң япраҡлы урманды ҡыҫырыҡлаған, Украинала баҫыуҙарҙы дала алыштырған.
Ауыл хужалығы ландшафты тотороҡло түгел, шуға күрә күп кенә төбәктәр экологик катастрофа кисерә. Дөрөҫ булмаған мелиорация боронғо Месопатаминың эшкәртелгән күп ерҙәренең юҡҡа сығыуына, тупраҡтың тоҙланыуына, тәрән һөрөү Ҡаҙағстанда[[Ҡаҙағстан]]да, Америкала саң бурандарының барлыҡҡа килеүенә, игенселек һәм мал көтөү Африканың Сахель зонаһының сүлгә әйләнеүенә сәбәпсе булған.
Тәбиғәт мөхитенә бигерәк тә игенселек ҙур йоғонто яһай. Уның йоғонто яһау факторы түбәндәгесә:
* ауыл хужалығы биләмәләренең үҫемлектәр донъяһы, ер һөрөү буйынса мәғлүмәт;
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Ауыл_хужалығы» битенән алынған