Башҡорт ихтилалдары (1735—1740): өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Akkashka (фекер алышыу | өлөш) |
Akkashka (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
7 юл:
|заголовок =
|дата = [[1735]]—[[1740]]
|место = [[Башҡортостан (тарихи)|тарихи Башҡортостана]]дың территорияһын, йәғни [[Нуғай даруғаһы|Нуғай]], [[Ҡазан даруғаһы|Ҡазан]], [[Себер даруғаһы|Себер]] һәм [[
|причина = Рәсәй экспансияһы көсәйеү сәбәпле, башҡорттар, ергә [[Башҡорттарҙың аҫабалыҡ хоҡуғы|аҫабалыҡ хоҡуғы]]н юғалтыуға юл ҡуймау маҡсатынан, Башҡортостандың эске үҙидара системаһын һаҡлап ҡалыуға ынтылыштан, баш күтәргән.
|изменения =
34 юл:
== Ихтилалдың урыны һәм этаптары ==
Ихтилал административ сиктәрҙә бөтөн Башҡортостан территорияһына — көнбайыштан [[Ағиҙел (Ҡама ҡушылдығы)|Ағиҙелдән]] алып көнсығышта [[Тобол]] йылғаһына һәм көньяҡта [[Яйыҡ]] йылғаһына саҡлы майҙанды биләп, [[Нуғай даруғаһы|Нуғай]], [[Ҡазан даруғаһы|Ҡазан]], [[Себер даруғаһы|Себер]], [[
Ихтилал тарихында 3 этап билдәләйҙәр:
45 юл:
=== 1-се этабы ===
Ырымбур экспедицияһы әҙерләнгәнлеген башҡорттар 1734 йылда [[Нурышев, Килмәк|Килмәк Нурышев]]ҡа — Нуғай даруғаһының күренекле [[Бей|бей]]енә Петербургтан башҡорт старшинаһы һәм муллаһы ''Тоҡсура Алмаҡовтан'' килгән хаттан белгәндәр. 1734 йылдың һуңында һәм 1735 йылдың яҙында бөтөн 4 даруға вәкилдәре (хәҙерге замандағы [[(Өфө районы) Чесноковка|Өфө районы Чесноковка]] ҡасабаһы урынында) [[ҡоролтай]]ға йыйылған. [[Рычков, Пётр Иванович|П. И. Рычков]] раҫлағанса, ерҙәренән һәм азатлығынан мәхрүм ҡалыу ҡурҡынысы янағанлыҡтан<ref>''Жуковский П. В.'' Дополнения к «Истории Оренбургской» П. И. Рычкова //Труды Оренбургской ученой архивной комиссии. Вып.33. Оренбург.1916. С.102-103; РГАДА. Ф.248. Кн.1236. Л.34-35.</ref>, башҡорттар <blockquote>«…бөтөнләй иректән яҙҙырырҙар, тип һөйләшеп, Ырымбур ҡалаһын (хәҙерге [[Орск]] ҡалаһы) төҙөүгә бөтөн көстәре менән ҡаршы торорға ҡарар иткәндәр».</blockquote> 1735 йылдың май һуңында - июнь башында Өфө эргәһендә Килмәк Нурышев һәм [[Күсемов, Аҡай|Аҡай Күсемов]] етәкселегендә йыйылған башҡорттар, [[Ырымбур]]ҙы төҙөү тураһындағы ҡарарҙан баш тартыуҙы талап итеп, [[Кирилов, Иван Кириллович|И. К. Кирилов]]ҡа ике вәкил ебәргәндәр. Хөкүмәт кешеләре, ебәрелгән вәкилдәрҙе язалағандар, береһе хатта үлтерелгән. 1735 йылдың 15 июнендә Кирилов экспедицияһының Өфөнән Үр йылғаһына хәрәкәт итә башлауы ихтилал тоҡаныуға сигнал булған. Тәүге бәрелеш 1-6 июлдә булған: Килмәк
1735 йылдың йәйендә күмәк кеше йәлеп иткән башҡорт хәрәкәте Башҡортостандың европа өлөшөндә йәйелдерелә. Өфө янындағы рус ауылдарына, Табын ҡәлғәһенә һөжүм иткәндәр, Миңзәлә һәм башҡа тораҡтар ҡамауҙа ҡалған. Августа Тенис биҫтәһенән Ырымбурға сыҡҡан аҙыҡ-түлек ылауы ҡыйратыла. Баш күтәреүселәрҙең төп көстәре Ағиҙел йылғаһы бөгөлөндә һәм Дим йылғаһы буйында тупланған. Баш ҡалаға ихтилал башланыуы тураһындағы хәбәр июль һуңында барып еткән. Баш күтәреүселәргә ҡаршы торор өсөн [[Башҡорт эштәре комиссияһы]]булдырылған. Комиссия етәксеһе һәм Башҡортостандағы хәрби көстәр командиры итеп 1735 йылдың 13 авгусында генерал-лейтенант [[Румянцев, Александр Иванович|А. И. Румянцев]] тәғәйенләнгән. Уның ҡарамағына 3 регуляр полк, 500 [[Яйыҡ казагы|яйыҡ казагы]], 3000 [[Ҡалмыҡ|ҡалмыҡ]] булған. Баш күтәреүселәргә ҡаршы йүнәлтелгән бер нисә каратель экспедицияһы ойошторолған. Каратель отрядтарында 20 меңдән ашыу кеше булған.
66 юл:
[[Ырымбур экспедицияһы|Ырымбур экспедицияһы]] начальнигы [[Татищев, Василий Никитич|В. Н. Татищев]] башҡорттар инде баш күтәрерлек хәлдә түгел, тип иҫәпләгән. Ул хөкүмәткә крайҙағы хәл-торошто түбәндәгесә тасуирлаған:
{{начало цитаты}}«... Ике иң ҡурҡыныс — Ҡазан һәм Нуғай — даруғалары шул дәрәжәлә таланған, исмаһам халҡының яртыһы ҡалдымы икән, ә ҡалғандары —
=== 3-сө этабы ===
| |||