Википедия

Ғәббәсиҙәр хәлифәлеге: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
63 юл:
Ғәббәсиҙәр дәүләтендә ике йөҙ йыллыҡ дауамында үҫеш күҙәтелгән, әммә хәлифәлектең феодал тарҡалышы көсәйә барған һайын, династия яйлап бөтә барған.
 
1258 йылдың февралендә [[Монгол империяһы]]ның кенәзе [[:ru:Хулагу|Һулағи]] Бағдадты яулап ала һәм ҡаланы талай. БашҡалаБаш ҡала яулап алынғандан һуң 10 көн үткәс, Бағдад хәлифәлегенең иң аҙаҡҡы хәлифәһе ''Әл-Мөстәһсим'' язалап үлтерелә. Уның нәҫеленән тик кесе улы Һулағиның ҡатыны булышлығында тере ҡалдырыла.
[[Файл:Arabian nights manuscript.jpg|мини|«[[Мең дә бер кисә]]» әкиәттәр йыйынтығының ҡулъяҙмаһы]]
1261 йылда Мәмлүк солтаны [[Бейбарс]] [[Ҡаһирә]]лә хәлифә итеп Бағдадтан ҡасып килгән һәм үҙен Ғәббәсиҙәр нәҫеленән булыуын иғлан иткән ''Әл-Мөстәнсир II әл-Ҡаһирә''не ҡуйған. Әммә монголдар менән алышта Әл-Мөстәнсир II юҡ булған һәм хәлифә итеп ''Әл-Хаким I әл-Ҡаһирә'' (идара итеү йылдары: 1262—1302) танылған. Ҡаһир хәлифәләре артабанғы йөҙ йыллыҡтарҙа солтандарҙың ихтиярынаихтыярына бәйле булғандарбулған, һәм тик һарайҙағы һәм дини церемонияларҙа ғына ҡатнашҡандарҡатнашҡан. Улар был вазифаны [[Мысыр]]ҙы 1517 йылда [[Ғосман империяһы]] баҫып алғанға тиклем башҡарғандарбашҡарған. Шул уҡ йылды ғосман солтаны [[:ru:Селим I|Селим I]], һуңғы Ҡаһирә хәлифәһен ''Әл-Mөтәүәки III'' [[Истанбул]]ға һөргөнгә ебәреп, хәлифә титулын ҡабул итә.
 
== Хәлифәлек мәҙәниәте ==
71 юл:
Ғәббәсиҙәр хәлифәлегенең сәскә атыу осоро ''Әбу Йәғәфәр әл-Maнсур'' (754—775), ''Мөхәмәт әл-Mahди'' (775—785), ''Һарун әр-Рәшит'' (786—809), ''Ғабдулла әл-Мәһмүн'' (813—833) хакимлыҡ иткән осорға тап килә.
 
Хәлифәлектә ислам дине менән берлектә [[ғәрәп теле]] киң таралыу алған, был телдә рәсми власть органдары, судтар эш алып барғандарбарған, шәкерттәрҙе уҡытҡандар. Ғәрәп теле фән һәм әҙәбиәт теленә әйләнгән. Илдә күпләп мәғариф үҙәктәре — мәктәбәләр һәм [[мәҙрәсә]]ләр асылған.
[[Файл:Mustansiriya University CPT.jpg|thumb|upright|Бағдад мәҙрәсәһе]]
[[Файл:Jabir ibn Hayyan.jpg|thumb|upright|«[[Химия]]ның атаһы» — ''Ибн Хайян''<ref>{{citation|first=Zygmunt S.|last=Derewenda|year=2007|title= On wine, chirality and crystallography|journal=Acta Crystallographica A|volume= 64|page = 247}}</ref><ref>{{Citation | first = John | last = Warren | year = 2005 | title = War and the Cultural Heritage of Iraq: a sadly mismanaged affair | journal = Third World Quarterly | volume = 26 | issue = 4, 5 | pages = 815–30 | doi=10.1080/01436590500128048}}</ref><ref>{{Citation | first = A | last = Zahoor | year = 1997 | url = http://www.unhas.ac.id/~rhiza/saintis/haiyan.html | title = Jabir ibn Haiyan (Geber) | publisher = University of Indonesia}}</ref><ref>{{Citation | first = Paul | last = Vallely | url = http://news.independent.co.uk/world/science_technology/article350594.ece | title = How Islamic inventors changed the world | newspaper = The Independent | place = United Kingdom}}</ref>]]
 
Хәлифәлектә [[математика]], [[астрономия]], [[география]], [[медицина]] һымаҡ [[фән]]дәр ныҡ үҫешкән. VIII—IX быуаттарҙа боронғо грек, фарсы, һинд ғалимдарының хеҙмәттәре ғәрәп теленә тәржемә ителгән. Бигерәк тә ''Һарун әр-Рәшит'' хакимлығы осоронда күп хеҙмәттәр тәржемә ителгән, Бағдадта ҡулъяҙмалар һаҡлана торған йортҡа — "Аҡыл йорто"на нигеҙ һалынған. Һуңыраҡ шундай йорттар илдең башҡа эре ҡалаларында барлыҡҡа килгәндәркилгән, уларҙа ғалимдар китаптар, торлаҡ, аҡса менән тәмьинтәьмин ителгән.
 
Ғәрәптәргә [[Пифагор]], [[Евклид]] һәм [[Архимед]]тың, һинд астрономдары һәм математиктарының хеҙмәттәре билдәле булған һәм улар [[алгебра]]ны төҙөгәндәртөҙөгән, һинд цифрҙарын ҡулланғандарҡулланған. Һуңғылары ғәрәптәр аша Европаға үтеп инеп, ғәрәптәрҙеке булып киткәндәркиткән.
 
[[Бағдад]] һәм [[Дамаск]] ҡалаларында обсерваториялар эшләгәндәрэшләгән. Ғәрәп астрономдары Ерҙең әйләнәһен яҡынса хисаплап сығарғандарсығарған, [[йондоҙ]]ҙарҙың урынлашыуын һүрәтләгәндәрһүрәтләгән. Урта Азия ғалимы ''Әл Бируни'' (973—1048) география, [[тарих]], астрономия һәм башҡа фәндәр буйынса хеҙмәттәр яҙып ҡалдырған. Ул [[Ғаләм]]ебеҙ үҙәгендә [[Ҡояш]] тора һәм [[Ер (планета)|Ер]] уның тирәләй әйләнә тигән фаразды әйтеп ҡалдырған. Ғәрәп сәйәхәтселәре, географтары һәм тарихсылары хәлифәлеккә ингән илдәрҙең, [[Һиндостан]], [[Ҡытай]], Африка, Европа һәм АзияныңАзия дәүләттәренең тарихы һәм географияһы тураһында мәғлүмәттәр йыйғандарйыйған.
 
Хәлифәлектә медициналамедицина ла тиҙ үҫеш алған. Урта Азияла йәшәгән философ, табип, астроном, географ һәм шағир [[Әбүғәлисина]] (980—1037), йөҙҙән ашыу ғилми хеҙмәт авторы булған, уны хөрмәтләп «ғалимдарҙың ғалимы» тип атағандар.
 
Хәлифә ''Һарун әр-Рәшит'' (768—809) мәшһүр «[[Мең дә бер кисә]]» әкиәттәр йыйынтығының геройы булған. Әкиәттәрҙә Һарун ғәҙел батша булып күҙ алдына баҫа. Үҙенең подданныйҙарыныңПодданныйҙарының мохтажлыҡтарын белер өсөн, ул, кейемен алмаштырып, төндәрен Бағдад урамдарына сыға, уны бер вәзире һәм тәнһаҡсыһы ғына оҙатып йөрөй. Ысынында иһә Һарун әр-Рәшит мәкерле һәм ҡанһыҙ хаким булған. Подданныйҙары уны күралмағанкүрә алмаған. Хәлифә Бағдадта торорға ҡурҡҡан һәм ҡала ситендәге ҡәлғәлә йәшәгән. Ҡалаға ул һалымдан алып еткерелмәгән түләүҙәрҙе яза биреп түләтеүалыу өсөн генә килеп киткән. Бик бай Иран ырыуынан булған вәзиренең байлығына һәм йоғонтоһона ҡыҙығып, хәлифә уны уны язаларға әмер биргән, ә уның байлығын, һарайҙарын, йорт-ерҙәрен ҡаҙнаға тартып алған. Һарун хәлифәлектең сиктәрен тағын да киңәйтергә тырышҡан, ул [[Византия империяһы]]на ҡаршы һуғыш алып барған һәм уның Кесе Азиялағы биләмәләрен бөлгөнлөккә төшөргән, әммә етди уңыштарға өлгәшә алмаған.
 
[[Фарсы теле]]ндә ижад иткән билдәле шағир [[Фирҙәүси]] (934—1020) ''«Шаһнәмә[[Шаһнамә]]<nowiki/>»'' поэмаһын 30 йыл дауамында яҙа.
 
== Халифәләр исемлеге ==
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Ғәббәсиҙәр_хәлифәлеге» битенән алынған