Мостафа Кәмал Ататөрк: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ә clean up using AWB
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
46 юл:
}}
 
'''Мостафа Кәмал Ататөрк''' (''Ғәзи Мостафа Кәмал-паша''<ref>«Кемаль Ататюрк» — новое имя и фамилия Мустафы Кемаля c 1934 года, принятое в связи с упразднением в Турции титулов и введением фамилий. (см. БСЭ, М., 1936, стб. 163.</ref>, {{lang-tr|Mustafa Kemal Ататөрк}}; [[1881 йыл|1881]]<ref>Точная фактическая дата неизвестна. Официально принятая в Турции дата его дня рождения 19 мая: день известен в Турции как ''19 Mayıs Atatürk'ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı''.</ref> — [[10 ноябрь]] [[1938 йыл|1938]]) — [[Ғосман империяһы|ғосман]] һәм төрөк реформаторы, [[сәйәсмән]], дәүләт эшмәкәре һәм хәрби етәксе; Төркиәнең Республика халыҡ партияһынынапартияһына нигеҙ һалыусы һәм уның беренсе лидеры; [[Төркиә|Төркиә Республикаһының беренсе президенты]], хәҙерге төркиәТөркиә дәүләтенә нигеҙ һалыусы.
 
== Сығышы, бала сағы һәм белеме ==
Ғази Мостафа Кәмал 1881 йылда тыуған, тыуған көнө итеп тарихи дата булған 19 май көнөн һайлай, сөнки был — Төркиәнең бойондороҡһоҙлоҡ өсөн көрәш башлаған көнө. Тыуған ҡалаһы Сәләник, әлеге көндә был ҡала Греция дәүләтенә ҡарай. Атаһы Али Рыза әфәнде тәүҙә таможняла хеҙмәт иткән, һуңынан урман һатыу эше менән шөғөлләнгән. Әсәһе Зөбәйҙә ханым. Был ғаиләлә балалар күп була, ләкин Мостафанан алда тыуған Фатима, Үмәр, Әхмәт, Нәжиә атлы туғандары кесе йәштәрҙә үк үлеп ҡала, Мостафа һәм кесе һеңлеһе Макбүлә генә ғүмерле булалар.
 
Зөбәйҙә ханым диндә була, шуға ла йәше еткәс, Мостафаны үҙҙәренең кварталындағы Хафиз Мәхмәт Әфәнденең мәктәбенә бирергә теләй, атаһы иһә улының яңы ғилемдәрҙе өйрәнеүен теләй. Мостафа уҡыуҙы әсәһе теләгән мәктәптә дин өйрәнеүҙән башлай, ләкин бер нисә көндән һуң яңыса тәрбиәләгән Шәмси Әфәнде Мәктәбенәмәктәбенә күсә. Был мәктәпкә уҡырға биргәне өсөн Мостафа атаһына ғүмер буйына рәхмәтле булып ҡала.
 
1888 йылда атаһы үлеп ҡала. 1893 йылдың 13 мартында 12 йәштәйәшлек Мостафа Сәләник ҡалаһындағы хәрби мәктәпкә уҡырға әҙерләүсе мәктәпкә бара. Математика уҡытыусыһы уға Кәмал (Камил, тимәк «камил») тигән икенсе исем бирә.
 
1896 йылда [[Македония Республикаһы|Македонияның]] Битола ҡалаһындағы хәрби мәктәпкә алына.
 
1899 йылдың 13 мартынан Стамбулдағы[[Истанбул|Истанбулдағы]] Оттоман хәрби колледжында уҡыуын дауам итә, ул ваҡытта СтамбулИстанбул Осман империяһының башҡалаһыбаш ҡалаһы була.
 
1902 йылдың 10 февралендә генштабтыңгенераль штабтың Оттоман академияһына уҡырға инеп, уны 1905 йылдың 11 ғинуарында тамамлай.
 
== Хеҙмәтенең башы. Йәштәр хәрәкәте ==
[[Файл:Les_Manoeuvres_de_Picardie.jpg|thumb|300x300px|<center>Пикардтағы хәрби уйындар. 1910 йыл</center>]]
1905 йылда [[Дамаск|Дамаскка]] ебәрелә, шунда «Ватан» исемле революцион ойошмаға нигеҙ һала.
 
== Кемаль тамыр Беренсе бөтә донъя һуғышында ==
69 юл:
[[Файл:Mustafa_Kemal_Atatürk_(1918).jpg|left|thumb|Мостафа Кәмал, армия башлығы (1918).]]
[[Файл:Atatürk.jpg|left|thumb|184x184px|Маршал Ататөрк]]
1920 йылда ҡайһы бер Европа илдәре Төркиәгә ҡаршы һуғыш башлаған. Греция Төркиәне, Англия Стамбул— Истанбул ҡалаһын, Франция Мараш, Ғазиантеп, Урфа ҡалаларын баҫып алған. 1920 йылда Мостафа Кәмал Паша 1920 йылда Хөкүмәте менән Төркиәне баҫып алған илдәргә һуғыш иғлан иткән. Һөҙөмтәлә баҫып алыусылар Төркиәнән ҡыуылған.
 
1923 йылдың 29 октябрендә Төркиә республика булып иғлан ителә, Кәмал — уның президенты. 1924 йылдың 20 апрелендә Төрөк республикаһының 2-сеикенсе конституцияһы ҡабул ителә, ул [[1961 йыл]]ға тиклем ғәмәлдә була.
 
== Реформалар ==
80 юл:
* Хәлифәт бөтөрөлә (3 март [[1924 йыл]]).
2. Ижтимағи тормошта үҙгәрештәр:
* Ҡатын-ҡыҙҙарға ирҙәр менән бер төрлө хоҡуҡтар бирелә (1926-341934 йылдар).
* Баш һәм өҫ кейемдәр реформаһы (25 ноябрь [[1925 йыл]]ғы).
* Дини ордендар эшмәкәрлеге тыйыла (30 ноябрь 1925 йыл).
89 юл:
* Шәриғәт нигеҙендә яҙылған закондар тыйыла (1924—[[1937 йыл]]дарҙа).
* Яңы Граждандар кодексы һәм башҡа закондар ҡабул ителә, был донъяуи хөкүмәт төҙөргә мөмкинлек бирә.
4. МәғәрифМәғариф өлкәһендә үҙгәрештәр:
* Мәғариф органдары бер етәкселек аҫтына йыйыла (3 март 1924 йыл).
* Яңы төрөк алфавиты ҡабул ителә (1 ноябрь, [[1928 йыл]]).
* Төркиә лингвистика һәм Төркиә тарихи йәмғиәттәре төҙөлә.
* Университетта белем биреү тәртипкә килтерелә (31 май [[1933 йыл|булыуы 1933 йыл]]).
* Сәнғәт өлкәһендә яңылыҡтар индерелә.
*
 
Фамилия тураһындағы закон нигеҙендә 1934 йылдың 24 ноябрендә Төркиәнең Бөйөк Милли Йыйылышы Мостафа Кәмалға Ататөрк фамилияһын бирә.
Юл 104 ⟶ 103:
 
== Тормош аҙағы ==
Ататөрк [[1938 йыл]]дың 10 ноябрендә 57 йәшендә [[Истанбул]]да Долмабахчә һарайында, төркиә солтандары резиденцияһында [[Истанбул]]да үлә.
[[Файл:1Anitkabir.JPG|left|thumb|200x200px|Мавзолей Ататөрк («Анкар»)]]