'''Го''' ({{Lang-ja|碁}}碁, {{Lang-zh|围棋}} '''вэйци''', кор.<span> </span>바둑 '''падук''') — Боронғо Ҡытайҙа төрлө сығанаҡтар буйынса 2-5 мең йыл элек Боронғо Ҡытайҙа барлыҡҡа килгән өҫтәлдә уйнай торған логик уйын<ref name="Викитека ЭСБЕ">{{ВТ-ЭСБЕ|Го, игра}}</ref>. XIX быуатҡа тиклем Көнсығыш Азия илдәрендә генә үҫешә, [[XX быуат |XX]] та быуатта бар донъяға тарала. УйынсыларҙыңУйнаусыларҙың дөйөм һаны буйынса донъялаер шарында иң таралған уйындарҙыңтаралғандарҙың береһе . Бөтәһәм бөтә донъя интеллектуаль уйындарҙың биш төп тәртиптәре араһына инә. ▼{{Настольная игра
| subject_name = Го
| image_link = [[Файл:Go board.jpg|250px|Го өсөн ғәҙәти таҡта.]]
| image_caption = Го өсөн ғәҙәти ағас таҡта (''[[гобан]]''), һыҙыҡтар төшөрөлгән. Таштар линза формаһында; бер-береһенә яҡын тора
| players = 2
| ages = 5+
| setup_time = юҡ
| playing_time = 10 минут — бер нисә сәғәт
| complexity = ябай
| strategy = юғары
| random_chance = юҡ
| skills = Стратегик фекерләү
| footnotes =
}}
▲'''Го''' ({{Lang-ja|碁}}碁, {{Lang-zh|围棋}} '''вэйци''', кор.<span> </span>바둑 '''падук''') — төрлө сығанаҡтар буйынса 2-5 мең йыл элек Боронғо Ҡытайҙа барлыҡҡа килгән өҫтәлдә уйнай торған логик уйын<ref name="Викитека ЭСБЕ">{{ВТ-ЭСБЕ|Го, игра}}</ref>. XIX быуатҡа тиклем Көнсығыш Азия илдәрендә генә үҫешә, [[XX быуат]]та бар донъяға тарала. Уйынсыларҙың дөйөм һаны буйынса донъяла иң таралған уйындарҙың береһе. Бөтә донъя интеллектуаль уйындарҙың биш төп тәртиптәре араһына инә.
== Уйын атамаһы ==
Ҡытайҙа [[Ҡытай теле|кит.]]<span> </span>[[Ҡытай яҙыуы|трад.]]<span> </span>圍棋<span>,</span> упр.<span> </span>围棋<span>, </span>пиньинь<span>: </span>''wéiqí'', «'''вэйци'''» (һүҙмә-һүҙ «уратып алыусы шашкалар») исемен йөрөтә. Ҡытайса башҡа боронғораҡ исеме — 弈 (пиньинь yì) «'''и'''». Шулай уҡ «ҡул әңгәмәһе» йәки «ҡул менән һөйләшеү» ([[Ҡытай теле|кит.]]<span> </span>[[Ҡытай яҙыуы|трад.]]<span> </span>手談<span>,</span> упр.<span> </span>手谈<span>, </span>пиньинь<span>: </span>''shǒu tán''<span>, </span>палл.<span>: </span>''шоу тань'') тип атайҙар, йәғни уйындың үҙенсәлеге — бында кешеләр түгел, ә таҡтаға таш төшөргән ҡулдар әңгәмәләшә.
Японияла уйынды {{Lang|ja|囲碁}} — «'''i-go'''», «'''и-го'''» тип беләләр.
Кореяла — {{Lang|ko|바둑}}, «'''''падук'''''».
Европа һәм Америкала уйынды, япондарға оҡшатып, «Go» тиҙәр. Инглиз телендә баш хәрефтән — «Go» тип яҙырға ғәҙәтләнгәндәр, сөнки «go» (барырға) ҡылымынан айырыр кәрәк. Ин Чанци индергән «Goe» яҙыуы киң таралмаған.
Урыҫ телендә «го» тип яҙыу дөрөҫ була. ▼
▲Урыҫ телендә «го» тип яҙыу дөрөҫ була.
== Тарихы ==
Боронғо ҡытай яҙмаларында һаҡланған легендаларға ярашлы, уйындың килеп сығыуын беҙҙең эраға тиклем өсөнсө йәки икенсе меңйыллыҡ башына, билдәле ҡытай императоры йәки уның яҡындарына бәйләйҙәр<ref name="Fairbairn2"><span class="citation">''Fairbairn, John.'' </span></ref>. Объектив тарихи дәлилдәр уйындың ысынлап та 2500 йыл элек киң таралыутаралғанын һәм нәҡ ошо ваҡыт яҙмаларында го уйынын телгә алыу осрай<ref name="Fairbairn2"><span class="citation">''Fairbairn, John.'' </span></ref>. Тәүге сифатлы таныҡлыҡтар һәм уйын партияларын тасуирлау беҙҙең эраның беренсе быуаттары яҙмаларынабыуаттарына ҡарай. VII быуатта [[Япония]]<nowiki/>ғ<nowiki/>аға эләгә, унда XV быуаттан башлап көслө күтәрелеш кисерә<ref name="HistJapan2"><span class="citation">[http://www.nihonkiin.or.jp/lesson/knowledge-e/history02.htm History of Go in Japan: part 2].  </span></ref>. XX быуаттан [[Европа]] һәм [[Америка|Америкала]]ла билдәләлек яулай<ref name="WPinckard"><span class="citation">''Pinckard, William.'' </span></ref><ref name="AGA1995"><span class="citation">[http://www.usgo.org/archive/agahbk95.html AGA 1995 Historical Book].  </span></ref>. Хәҙерге ваҡытҡа күпселек Европа илдәре, шул иҫәптән [[Рәсәй Федерацияһы|Рә]]<nowiki/>сәй ҙә, үҙ федерацияларын булдырған.
== Таралыуы ==
Го — -- Ер шарындағы иң киң таралған өҫтәл уйындарының береһе. 2000 йылда донъяла яҡынса 27 миллион кеше го уйынын уйнаған, уртаса алғанда, 222 кешегә бер уйынсы килә.
22 миллиондан артыҡ уйынсы (80 %) — Көнсығыш Азия халҡы<ref name="japandatabase"><span class="citation">[http://www.nihonkiin.or.jp/player/ База данных японских игроков] (яп.). <small>Проверено 27 июля 2011.</small> <small>[http://www.webcitation.org/6113oZwgs Архивировано из первоисточника 18 августа 2011].</small></span></ref><ref name="tom"><span class="citation">[http://weiqi.sports.tom.com/secondary/wqzl/qishou/spr_wq_qishou_index01.htm List of players in China, South Korea, Japan and Taiwan sorted by rank] (кит.). <small>Проверено 27 июля 2011.</small> <small>[http://www.webcitation.org/6113pWmpN Архивировано из первоисточника 18 августа 2011].</small></span></ref>:
* 10 миллион [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытайҙа]];
* 3 миллион [[Япония|Японияла]]ла;
* 9 миллион [[Көньяҡ Корея|Көньяҡ Кореяла]]ла (һәр бишенсе кеше уйнай) һәм бик әҙ генә (бер нисә мең кеше) [[Корея Халыҡ-Демократик Республикаһы|Төньяҡ Кореяла]];
* яҡынса 600 000 — Тайвандә.
Азиянан айырмалыбашҡа әҙерәк таралған булһа ла, уйынсылар һаны [[Европа|Европала]]ла һәм [[Америка|Америкала]]ла ла ҙур ғына<ref name="EGD"><span class="citation">[http://www.europeangodatabase.eu/EGD/Stats_Country.php Европейская база данных по го] (англ.</span></ref><ref name="AGD"><span class="citation">[http://agagd.usgo.org/ American Go Association Database].  </span></ref>:
* [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]] һәм [[Канада]] — 127 000;
* [[Рәсәй Федерацияһы|Рә]]<nowiki/>сәй — 80 000;
* [[Германия]] — 46 000;
* [[Бөйөк Британия]] — 35 000;
* [[Нидерланд]]<nowiki/>тар — 30 000 (Европалағы илдәрҙең уртаса уйынсылар һаны буйынса беренсе урында);
* [[Франция]] — 20 000;
* [[Украина]] — 20 000;
* Көнсығыш Европаның башҡа илдәре — 19 000;
* [[Көньяҡ Америка]] — яҡынса 30 000, уйынсыларҙың күпселеге — — [[Бразилия]] халҡы.
Иң әҙ таралған илдәр — -- Яҡын Көнсығыш һәм Африка илдәре — бер нисә йөҙ уйынсынан артыҡ түгел.
== Ҡағиҙәләр ==
=== Уйнар өсөн түбәндәгеләр кәрәк: ===
[[Файл:Go-tisch.png|мини|Гобан, таштар, туҫтаҡтар.]]
* Гобан йәки таҡта — тура-- тәра мөйөшлө ҡыр, вертикаль һәм горизонталь һыҙыҡтарға бүленгән. Стандарт таҡтағатаҡтаҡа 19×19 һыҙыҡ төшөрөлгән, уҡыу-уҡытыу өсөн бәләкәсерәк таҡта алалар. Ғәҙәттә, таҡтаны ағастан эшләйҙәр<ref name="Fairbairn"><span class="citation" id="CITEREFFairbairn1992">''Fairbairn, John.'' </span></ref>.
* Таштар — аҡ һәм ҡара төҫлә махсус фишка<ref name="Fairbairn"><span class="citation" id="CITEREFFairbairn1992">''Fairbairn, John.'' </span></ref>. Тулы комплект өсөн уйынға 180 аҡ һәм 181 ҡара таш кәрәк. Уларҙың Улар [[Пластмассалар|пластмасса]], [[быяла]], керамика, ҡабырсаҡ, ябай, ярым ҡиммәтле йәки [[Аҫыл таштар|ҡиммәтле таштарҙан]] булыуы мөмкин<ref name="Fairbairn"><span class="citation" id="CITEREFFairbairn1992">''Fairbairn, John.'' </span></ref>.
* Туҫтаҡтар — ағастан эшләнгән ҡапҡаслы һауыттар. Улар ташты һаҡлау өсөн хеҙмәт итә, ә уйын ваҡытында ҡапҡастарына ҡаршы яҡтың таштарын һалалар<ref name="Fairbairn"><span class="citation" id="CITEREFFairbairn1992">''Fairbairn, John.'' </span></ref>.
* Рәсми ярыштарҙа ваҡытты күҙәтеү өсөн уйын сәғәттәре ҡулланыла (шахмат уйындарындағы кеүек).
=== Төп ҡағиҙәләр ===
Ике уйынсы уйнай, береһенә — -- аҡ, икенсеһенә ҡара таштар эләгә. Уйындың маҡсаты — таҡтала ҡаршы яҡтың мөмкин тиклем күберәк таштарын үҙеңдең таштарың менән уратыу.
[[Файл:Go-board-animated.gif|мини|Го партияһы миҫалы — беренсе 60 аҙымдың анимацияһы]]
Уйын башланыр саҡта таҡта буш була. Беренсе булып ҡара таштар йөрөй, унан һуң аҡтар. Артабан йөрөштәр сират буйынса бара.
==== Уйын һөҙөмтәһе ====
[[Файл:GoScoring9x9.png|справа|мини|201x201пкс|9×9 таҡтаһында мәрәйҙәрҙе һанау. Аҡ төҫ менән билдәләнгән нөктә һәм таштар — аҡ, ҡара нөктәле — ҡараныҡы. Аҡ төшөрөлгән ҡара таштар һәм ҡаралы аҡ таштар -- — еңелгән.]]
Уйын тамамланғас, мәрәйҙәрҙе һанайҙар. Үҙ таштары менән уратылған һәр нөктә һәм ҡаршы яҡтың һәр ҡамап алған ташы йәки уйын аҙағына таҡтала ҡалған һәр ташы өсөн берешәр мәрәй яҙыла. Бынан тыш, аҡ төҫ менән уйнаусыларға ҡараларҙың беренсе аҙымы өсөн бер нисә мәрәй өҫтәлә ала. Күберәк очко йыйған уйынсыкеше еңә.
== Го ойошмалары ==
* Ҡытай вэйци ассоциацияһы (Zhongguo Qiyuan) Ҡытайҙа;
* Taiwan Qiyuan (Taiwan).
Дөйөм уйынсылар һаны дүрт илгә мең ярым кешенән артмай. Профессиональ уйынсылар турнирҙарын мәғлүмәт саралары һәм сәнәғәт концерндары финанслай. Был берекмәләр һәүәҫкәр уйынсыларға ла ярҙам итә.
Рәсәйҙә, Европала һәм Америкала профессиональ ойошмалар юҡ. Улар һәүәҫкәр статусына эйә. Азияға ҡағылмаған иң боронғоһо Америка ассоциацияһы (AGA) — ул 1934 йылдың авгусында ойошторола. Европа илдәренең тәүге милли федерацияларыы 1950-се йылдарҙа барлыҡҡа килә. 1956 йылдан башлап Европа го федерацияһы бар.
1982 йылда Халыҡ-ара го федерацияһы (International Go Federation) нигеҙләнгән<ref name="IGF"><span class="citation">[https://intergofed.org/about-the-igf.html About the IGF] (англ.</span></ref>.
=== Го Рәсәйҙә ===
[[Файл:Changho-Dinerchtein.jpg|слева|мини|250x250пкс|Динерштейн Александр Григорьевич (уңдан), 3 профессиональ дан, Рәсәй, ҡаршыһында Ли Чхан Хо, 9 профессиональ дан]]
[[Рәсәй Федерацияһы|Р]]<nowiki/>әсәйҙә XIX быуат аҙағы — XX быуат башында килеп сыға, әммә таралмай<ref name="Го Библиотека — история го в Европе"><span class="citation">[http://rusgolib.iponweb.net/Istorija/Evropa История го в Европе]. ''Го Библиотека''. <small>Проверено 27 июля 2011.</small> <small>[http://www.webcitation.org/6113xbEEL Архивировано из первоисточника 18 августа 2011].</small></span></ref>. Бары тик 1965 йылда [[Санкт-Петербург|Ленинградта]] тәүге турнир үткәрелә. 1977 йылда ССР-ҙың иң көслө уйынсыһы исеменә ярыштар үтә<ref name="SIGO"><span class="citation">[http://rusgolib.iponweb.net/SIGO.html СИГО]. ''Го Библиотека''. <small>Проверено 27 июля 2011.</small> <small>[http://www.webcitation.org/6113yc3QJ Архивировано из первоисточника 18 августа 2011].</small></span></ref>. Уның еңеүсеһе Валерий Асташкин шул уҡ йылды Европа чемпионатында 6-сы урынды ала. 1990 йылда рәсми СССР чемпионаты үтте<ref name="SSSR"><span class="citation">[http://rusgolib.iponweb.net/Turniry/Sojuz/1990.html Таблица I Чемпионата СССР 1990 г.]. ''Го библиотека''. <small>Проверено 27 июля 2011.</small> <small>[http://www.webcitation.org/6113zwmip Архивировано из первоисточника 18 августа 2011].</small></span></ref>.
Рәсәй го федерацияһы хәҙерге ваҡытта го уйынын үһтереүсе төп ойошма булып тора<ref name="gofederation"><span class="citation">[http://gofederation.ru/statute Устав РФГ(б)].  Российская Федерация Го (бадук). <small>Проверено 27 июля 2011.</small> <small>[http://www.webcitation.org/61140PNZt Архивировано из первоисточника 18 августа 2011].</small></span></ref>.
=== Го федерациялары ===
* Нихон Киин ([[Япония]])
* Ҡансай Киин ([[Япония]])
* Корея падук ассоциацияһы ([[Көньяҡ Корея]])
* Ҡытай вэйци ассоциацияһы ([[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытай]])
* Америка го ассоциацияһы
* Европа го федерацияһы
== Әҙәбиәт ==
* {{Китап|автор=[[Гик, Евгений Яковлевич|Гик Е. Я.]], Носовский А. М., Попов А. П.|заглавие=Го. Рэндзю|серия=|ссылка=|издание=|место=М.|издательство=Советский спорт|год=1991|том=|страниц=|isbn=5-85009-040-1}} — первая книга по го и рэндзю, изданная в России.
* {{Китап|автор=Шикшин В. Д.|заглавие=Теория и практика форм|серия=|ссылка=|издание=|место=|издательство=|год=2003|том=|страниц=|isbn=}}
* {{Китап|автор=Шикшин В. Д.|заглавие=Теория и практика сэмэай|серия=|ссылка=|издание=|место=|издательство=|год=2003|том=|страниц=|isbn=}}
== Һылтанмалар ==
* [http://rusgolib.gofederation.ru/ RusGolib] — вики-сайт о го на русском
* [http://sensei.xmp.net/ Sensei’s Library]{{Ref-en}}(англ.){{Fr icon}}(фр.) — вики-сайт о го на английском
| 