Буддизм: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
әҮҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
3 юл:
 
== Тәп тәғлимәт ==
Б. э. т. VI быуат урталарында, хәҙерге Һиндостан урынындағы дәүләттәрҙең береһендә, батша улы [[Будда Шакьямуни|Сиддхартха Гаутама]] донъяға килә. Яңы тыуған балаға яңғыҙлыҡта ғүмер кисергән дәрүиш юлын юрағандар. Ул ваҡытта Һиндостанда йәненә рухи хаҡлыҡ эҙләп, асығып хәрәкәтһеҙ ултырған, ауыртыуға түҙергә күнеккән [[йога|йогтар]] күп булған. Батша улын һарәйҙан ситкә сығармаәсығармай тотҡан. Гаутама нужа күрмәй үҫә. 16 йәшлегейәшлек сағында ҡалала мәрхүмдәрҙе ерләгәнде, ауырыуҙарҙы, ҡарттарҙы күреп тетрәнә. Был күренештән һуң ул донъяға хаҡлыҡ аса һәм ул Буддаға, йәғни аң-зиһененә асыллыҡ килгән дәрүишкә әйләнә.
 
Ул донъяға дүрт хаҡлыҡты аса:
* тормош — ул яфа сигеү;
* яфа сигеүҙәрҙең сәбәбәсәбәбе — кешенең байлыҡ, власть яратыуында; шулар кешене яңынан тыуып яфа сигергә мәжбүр итә.
* яфа сигеүҙең аҙағы — теләктәрҙең ҡабат тыумауында;
* һәр кем теләктәрҙең яңынан тыумауын, йәғни ҡотолоу юлын үтә ала.
13 юл:
Ғазаптарҙан ҡотолоу өсөн һәр кем тыйнаҡ, баҫалҡы булырға тейеш, тереклеккә зян килтермәҫкә, эсеүҙән, енси аҙғынлыҡтан тыйылырға тейеш. Ошо юлды үткән кеше ҡабат тыуыу түңәрәген үтеп ''нирванаға'' (тыныслыҡ хәленә) «үлем һәм ҡартлыҡ булмаған утрауға етә.»
 
Гаутама вәғәзен тыңларға бик күкүп кеше йыйылған. Улар араһында сауҙагәрҙәр, ауыл эшсәндәре, яугирҙәр булған. Ҡайһы берҙәре ғаиләһен, йортон ҡалдырып уның дауамсыһы булып киткән.
Уның ғилемен дауам итеүселәр уны «Дхарма» (ҡанун, ғилем) йәки «Буддхадхарма» (Будда ғилеме) тип атайҙар. «Буддизм» терминын европалылар [[XIX быуат]]та ҡуллана башлай<ref name=autogenerated1>''Торчинов Е. А.'' [http://anthropology.ru/ru/texts/torchin/buddhism_01.html#n1 Введение в буддологию] — стр. 5.</ref>.
 
Төрлө ғөрөф-ғәҙәттәре булған бик күп халыҡтар ҡабул иткән, донъяғыдонъялағы иң боронғо диндәрҙең береһе тип һанала.
 
[[Файл:Buddhist distribution (version2).png|left|thumb|450px| Донъя илдәрендә буддистар һаны проценттарҙа]]
24 юл:
Рәсәйҙә буддизм динен [[Бүрәт Республикаһы|Бурятия]], [[Ҡалмыҡстан]], [[Тыва]] халҡы тота. Һуңғы йылдарҙа будда общиналары [[Мәскәү]], [[Санкт-Петербург]] һәм башҡа эре ҡалаларҙа барлыҡҡа килде.
 
Йылдар уҙған сайынһайын Будданың абруйы үҫә бара, ул, ғөмүмән, Алла дәрәжәһендә ҡарала башлай. Будда дине, [[Һиндостан]]да тыуып, унда тамыр йәйгән булһа ла, саф милли күренеш булып ҡына ҡалмай, Ер шарының Көнсығыш регионындатѳбәгендә урынлашҡан ҡайһы бер башҡа илдәрҙәге халыҡтарға ла үҙенең йоғонтоһын ирештерә. Был яҡтан ҡарағанда, Будда диненең Ҡытай, Япония, Монголия һ. б. илдәрҙә яралыуы тураһында әйтмәй булмай.
 
=== Буддизм Ҡытайҙа ===
Ҡытайҙа ул I быуаттың уртаһында махаяна шәкелендә барлыҡҡа килә. Быны бигерәк тә Ҡытайҙың саүҙа элемтәләре үҫә башлау менән аңлатырға кәрәк. Ill—IV быуаттарҙа ҠытайҙағыҠытайҙың төньяҡ династияларединастия башлыҡтары будда динен көньяҡ династияларе менән көрәштә файҙаланырға тырышалартырыша. Буддизмға конфуцианлыҡ ҡаршы төшә, будда дине монастырьҙарымонастырҙары көстәренкөсѳн юғалта, ә конфуцианлыҡ идеологияһы буддасыларҙы ҡыҫырыҡлай бара. Ике дин араһындағы көрәш [[XX быуат]]та ла дауам итә әле.
 
=== Буддизм Японияла ===
33 юл:
 
=== Буддизм Монголияла ===
[[Монголия]]ла буддизмдың иң таралған сектаһы ламаизм тип атала. Ул [[XVI быуат]]та барлыҡҡа килә, [[XVI быуат]]та [[Бурятия]]ға, һуңыраҡ [[Тува]]ға һәм [[ҡалмыҡтар]]ға үтеп керә. Лама, ҡағиҙә буларак, барлык монахтарҙы (ҡалмыҡтарҙа Лама — дин башлығы) аңлата, ә будда дине башында тороусолар «далай-лама» тип аталалар. Ғөмүмән, Монголия һәм Бурятияла лама «тере Будда» тип һанала. Был илдәрҙә ламаизм — киң йәйелгән күренеш. Будда дине нормаларын үтәү улар өсөн мәжбүри талап һанала, ләкин был региондарҙағытѳбәктәрҙәге буддизмға шаманлыҡ сифаттары ла хас. Улар тәбиғәт предметтары (тауҙар, йылғалар) рухына ғибәҙәт ҡылыуҙы ҡағиҙә итәләритә, ҡайһы бер хайуандарҙы (мәҫәлән, [[эт]]те) «изге» тип һанайҙарһанай.
 
Будда дине шаҡтай төрлөсә. Ләкин ул, ниндәй генә шәкелдә булмаһын, үҙенең төп үҙенсәлеген, эске аҫылынасылын юғалтмаған. Будда диненең төп принцибы — йәшәү бығауынан ҡотолоу, уның гүзәл сифаттарынан арынырға тырышыу. НәтижәдәҺѳҙѳмтәлә — социаль тормоштан ситләшеү, индивидуальлеккәиндивидуаллеккә бирелеү, ысынбарлыҡтағы рухи һәм физик сығанаҡтарҙан баш тартыу, ваз кисеү. Ләкин, донъялағы башҡа нәмәләр кеүек үк, Будда дине лә бер урында ғына тормай, үҙгәрә бара. Мәҫәлән, [[XX быуат]] уртаһында [[Вьетнам]] буддасылары Көнбайыш империалисттарына ҡаршы йәйелгән милли азатлыҡ хәрәкәтендә актив ҡатнаштылар, социаль тормоштан ситтә ҡалманылар.
 
== Ҡарағыҙ ==
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Буддизм» битенән алынған