Мөрсәлим: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
65 юл:
* Район үҙәгенә тиклем ([[Малаяҙ]]): 50 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Мөрсәлим]]): 1 км
== Тарихы ==
Ҡалмаҡҡол ауылына [[Себер даруғаһы]] [[Түбәләҫ улусы]]на ҡараған [[Ҡыуаҡан ырыуы|Түбәләҫ—Ҡыуаҡан ырыуы]] [[башҡорттар]]ы үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һалған. Ауылдың ырыу аралары: Сөсәй (ҡалған нәҫелдәр исемен яҙып алырға кәрәк)<ref> полевые записи краеведа М. Ф. Абдуллиной </ref>.
 
Ауылға нигеҙ һалыусы тип, [[Башҡорт ихтилалдары (1735—1740)|1740 йылғы ихтилал]]да ҡатнашҡан, әммә батша хөкүмәте яғына сыҡҡан, һуңынан, 1777-1778 йылдарҙа, [[Түбәләҫ]] һәм бер үк ваҡытта [[Шайтан-Көҙәй улус]]тары старшинаһы вазифаһын башҡарған [[община]]ның билдәле вәкиле Ҡалмаҡҡол Килтәйев (Килтәков?) (Калтыков, Кяльтиков, Кельтеев)<ref> фамилияһы рәүиз материалында шулай боҙоп яҙылған</ref>. Ул күрше заводтар хужаларына ер һатыуҙа ла бик әүҙем ҡатнашҡан <ref> МИБ.ч.1, с.396; т.4, ч.1, С.III? 259; т.5, с.64, 66, 70. А.З.Асфандияров: Основателем деревни Р.Вахитов считает её жителя Калмаккула Каракучукова, что не подтверждается источниками</ref>.
= Ҡыуаҡан ҡәбиләһе Түбәләҫ ырыуы аралары (нәҫелдәре) ==
Башҡорт Илсекәйендә: [[Һунбыҡ (ара, нәҫел)|Һунбыҡ]] • [[Тәүеш]] • [[Тимерәк]] • [[Ҡыуыҡ (ара)|Ҡыуыҡ]] • [[Һарүҙәк]] • [[Алмас]]<ref> полевые записи краеведа М. Ф. Абдуллиной </ref> ; Тирмәндә: [[Бараҡ]] • [[Сөмәй]] • [[Ҡалмаҡ суғы (ара, нәҫел)|Ҡалмаҡ суғы]] • [[Ҡырғыҙ]] • [[Йомай]] • [[Талаҡ (ара, нәҫел)|Талаҡ]] • [[Йәнурыҫ]] • [[Туҫтаҡ (ара, нәҫел)|Туҫтаҡ]] • [[Туғыҙ]] • [[Сөсәй]] • [[Баҙраҡ (ара, нәҫел)|Баҙраҡ]] • [[Ҡыртмыш]]. • [[Эт]]; Ҡалмаҡҡолда: • [[Сөсәй]] • [[]] Урмансыла: [[Аҡбалта]] • [[Мырҙаш]] • [[Аушан]] • [[Манғол]] • [[Ҡырғыҙ]] • [[Үзбәк]] • [[Бәләкәй баштар]] • [[Намаҙбаевтвр]] • [[Тәүеш]]; Сүрәкәйҙә: [[Аҡтамаҡ]] • [[Ҡыуаҡан]] • [[Өрөстән]] • [[Ҡаһаш]] • [[Мөһәш]] • [[Сөмәй]] • [[Ҡырғыҙ]]<ref> А. А. Камалов, Ф. У. Камалова «Атайсал», Өфө, Китап, 2001, 285-се б.</ref>; Ҡарағолда: [[Әжембәт]] • [[Ишембәт]] • [[Сөсәй]] • [[Алмас]] • [[]] • [[]]<ref> полевые записи краеведа М. Ф. Абдуллиной</ref>
 
Рәсми документтарҙа беренсе тапҡыр 1765 йылда Троицк өйәҙенә ҡараған Ҡалмаҡҡол ауылы тип теркәлгән<ref>Хисамитдинова Ф. Г. Башкирская ойконимия XVI_XIX вв.</ref>.
== Тарихы ==
 
УныңҠалмаҡҡол Килтәковтың улы Мөрсәлим Ҡалмаҡҡолов (1746-1814), 1787 йылғы ейәне, Мөрсәлимдең өлкән улы, Ҡунаҡкилде (Ҡунаҡкилденең улдары Мөхәмәтша, Мөхәмәтшәриф), 1796 йылғы икенсе улы Хисаметдин Мөрсәлимов 8 ауылды үҙ эсенә алған Түбәләҫ улусының 2-се йорто старшинаһы вазифаһын башҡарғандар. Мөрсәлимдең тағы ла Әбделхалиҡ, Әбделнасир, Әбләис, Сиражетдин исемле улдары булған<ref> ЦГИА РБ. Ф.138. Оп.2 Д.745, 468</ref>.
1726 йылда [[Түбәләҫ улусы]] 171 ир-егете булған 57 йорттан торған. 1816 йылда 359 ир-ат йән башына 41596 дисәтинә ер (шуның эсендә һөрөнтө ерҙәр — 517, бесәнлектәр — 8000, урман — 30196, уңайһыҙ ерҙәр — 1867 дисәтинә) тура килгән. Уларҙың аҫаба ерҙәрендә керҙәштәр (припущенник) булмаған.
 
"Ҡалмаҡҡол ауылы, XX быуаттың 20 йылдарында БАССР-ҙың Мәсәғүт кантонына ҡараған шул уҡ атамалы улус үҙәге булып китһә лә, алдағы XVIII-XIX быуаттарҙа, ул аҡрын үҫешкән. 1795 йылда, мәҫәлән, 13 йортта 84 кеше йәшәһә, 1816 йылда шул уҡ йортта 4 кешегә кәмерәк халыҡ йәшәгән. 1859 йылда инде 31 йортта 200 кеше, ә 1920 йылда 78 йортта 380 кеше булған",- тигән мәғлүмәт бирә беҙгә Әнүәр Әсфәндийәров.
 
Ауылға нигеҙ һалыусы тип, [[Башҡорт ихтилалдары (1735—1740)|1740 йылғы ихтилал]]да ҡатнашҡан, әммә батша хөкүмәте яғына сыҡҡан, һуңынан, 1777-1778 йылдарҙа, [[Түбәләҫ]] һәм бер үк ваҡытта [[Шайтан-Көҙәй улус]]тары старшинаһы вазифаһын башҡарған [[община]]ның билдәле вәкиле Ҡалмаҡҡол Килтәйев (Килтәков?) (Калтыков, Кяльтиков, Кельтеев)<ref> фамилияһы рәүиз материалында шулай боҙоп яҙылған</ref>. Ул күрше заводтар хужаларына ер һатыуҙа ла бик әүҙем ҡатнашҡан <ref> МИБ.ч.1, с.396; т.4, ч.1, С.III? 259; т.5, с.64, 66, 70. А.З.Асфандияров: Основателем деревни Р.Вахитов считает её жителя Калмаккула Каракучукова, что не подтверждается источниками</ref>.
 
"Ҡалмаҡҡол ауылы, XX быуаттың 20 йылдарында БАССР-ҙың Мәсәғүт кантонына ҡараған шул уҡ атамалы улус үҙәге булып китһә лә, алдағы XVIII-XIX быуаттарҙа, ул аҡрын үҫешкән. 1795 йылда, мәҫәлән, 13 йортта 84 кеше йәшәһә, 1816 йылда шул уҡ15 йортта 4 кешегә кәмерәк халыҡ йәшәгән. 1859 йылда инде 31 йортта 200 кеше, ә 1920 йылда 78 йортта 380 кеше булған",- тигән мәғлүмәт бирә беҙгә Әнүәр Әсфәндийәров.
Уның улы Мөрсәлим Ҡалмаҡҡолов (1746-1814), 1787 йылғы ейәне, Мөрсәлимдең өлкән улы, Ҡунаҡкилде (Ҡунаҡкилденең улдары Мөхәмәтша, Мөхәмәтшәриф), 1796 йылғы икенсе улы Хисаметдин Мөрсәлимов 8 ауылды үҙ эсенә алған Түбәләҫ улусының 2-се йорто старшинаһы вазифаһын башҡарғандар. Мөрсәлимдең тағы ла Әбделхалиҡ, Әбделнасир, Әбләис, Сиражетдин исемле улдары булған<ref> ЦГИА РБ. Ф.138. Оп.2 Д.745, 468</ref>.
 
XIX быуат аҙағында Рәсәйҙә Транс-Себер магистрале төҙөлгән, Ҡалмаҡҡол ауылы эргәһенән Һамар - Златоуст суйын юлы һалынған. Ҡалмаҡҡолдан 2 саҡрымда урынлашҡан Мөрсәлим утары урынында, 1920 йылда ике генә йорттан торған ерҙә, 5Мөрсәлим йылутары эсендәурынында 1920 йылда 24 йорттан торған урыҫ милләтле Мөрсәлим тимер юл станцияһы барлыҡҡа килгән <ref>Асфандияров А.З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001. – 144-145 с.</ref>.
 
XX быуаттың 90-сы йылдарына тиклем Ҡалмаҡҡол ауылдың рәсми атамаһы булып ҡалды - Ҡалмаҡҡол ауыл советы биш ауылды берләштерҙе, Ҡалмаҡҡол урта мәктәбе эшләне. Шулай итеп, аҡрынлап, тарихи башҡорт ауылы Ҡалмаҡҡол урыҫлашҡан ҡатнаш милләтле Мөрсәлим ауылына әүерелде.
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Мөрсәлим» битенән алынған