Новороссия: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
викилаштырыу
1 юл:
{{Историческая область
|Географический регион = [[ВосточнаяКөнсығыш Европа]]
|Название = Новороссия
|Оригинальное название =
11 юл:
|Население =
|Площадь =
|В составе = [[РоссийскаяРәсәй империя|Российской империиимперияһы]]
|Включает =
|Карта региона = RussianEmpireMap1800-38-NovorossiyskayaProvince.jpg
|Викисклад =
}}
'''Новороссия''' (''Новороссийск крайы'')  — [[XVIII быуат|  XVIII быуаттың икенсе яртыһында Рәсәй империяһына]]  рус-төрөк һуғыштары  һөҙөмтәһендә ҡушылған Төньяҡ Ҡара диңгеҙ буйындағы киң тарихи-мәҙәни төбәк. Новороссияның айырылып торған һыҙаты - — уның халҡы, инфраструктураһы һәм тормош рәүеше   сағыштырмаса ҡыҫҡа тарихи осорҙа формалаша, ә төбәк үҙеүҙләштерелмәгән яландан тәүҙә Рәсәй империяһының, һуңыраҡ  — [[:ru:УССР|Украина ССР-ының]]<ref name="Петров">{{Ҡалып:Cite web|url=http://www.bbc.com/russian/russia/2014/07/140716_russia_ukraine_history_paper|title=Институт истории РАН возрождает понятие "Новороссия"|author=[[Петров, Юрий Александрович (историк)|Юрий Петров]]|publisher=BBC}}</ref>  иҡтисадын тотоп тороусы ҡеүәтле сәнәғәт районына әүерелә. 
 
Административ йәһәттән был ерҙәр төрлө ваҡытта Новороссийск губернаһын  һәм Новороссийск-Бессарабия генерал-губернаторлығын барлыҡҡа килтерә. XX быуат башының административ-территориаль бүленешенә ярашлы, Новороссия тар мәғәнәлә үҙ эсенә Херсон, Екатеринослав һәм Таврия губерналарын, киң мәғәнәлә мәғәнәлә — шулай уҡ Бессарабия, Ставрополье губерналарын, Дон ғәскәрҙәре  өлкәһен<ref>«Новороссия, состоящая из губерний Бессарабской, Херсонской, Таврической, Екатеринославской, области Войска Донского и Ставропольской губернии, занимает южную окраину Европейской России, примыкающую к Чёрному морю и к Манычу». </ref>  үҙ эсенә ала.  Новороссия атамаһы  [[XX быуат]]<ref name="ЭИУ">{{Ҡалып:Cite web|url=http://www.history.org.ua/?termin=Novorosiia|title=НОВОРОСІЙСЬКИЙ КРАЙ.|author=В. М. Хмарський|work=Енциклопедія історії України: Т. 7: Мі-О / Редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. НАН України|publisher=Інститут історії України. — К.: В-во «Наукова думка», 2010. — 728 с.: іл.|lang=uk|accessdate=2014-10-27|archiveurl=http://archive.is/ST5ud|archivedate=2012-12-28|deadlink=404}}</ref>  башына тиклем ҡулланыла, әммә Граждандар һуғышынан һуң терминды ҡулланыу тыйыла. Ошо ерҙәр Украина составына ингәндән һуң Новороссия урынына "«Яңырыу"» "«Көньяҡ Украина"» һәм "«Төньяҡ Ҡара диңгеҙ буйы"» терминдары лексиконға инә.
 
2014 йылда термин  Украинаның Көньяҡ-Көнсығышындағы<ref>{{Ҡалып:Cite web|url=http://www.svoboda.org/content/article/25363270.html|title=Новороссия… Что за земля?|date=2014-04-26|publisher=[[Радио «Свобода»]]|accessdate=2016-01-09|lang=}}</ref><ref>{{Ҡалып:Cite web|url=http://inosmi.ru/ukraine/20140506/220072095.html|title=Почему путинская Новороссия может превратиться в неуправляемый хаос|author=Кэрол Мэтлэк|date=2014-05-06|publisher=[[Businessweek|Bloomberg Businessweek]]|accessdate=2016-01-09|lang=|description=перевод [[ИноСМИ.ру]]}}</ref>  Рәсәй мәнфәғәтендәге<ref>{{Ҡалып:Cite web|url=http://www.bbc.com/russian/multimedia/2014/04/140407_v_east_ukraine_protests|title=Донецк, Луганск, Харьков - новая волна протестов|date=2014-04-07|publisher=[[Русская служба Би-би-си]]|accessdate=2016-01-05|lang=}}</ref> ҡаршылыҡтар барышында яңы ҡулланылыш ала. Украинаның көнсығышындағы ҡораллы низағ башланғандан һуң  тарихи "«Новороссия"» исеме аҫтында 2015 йылда Минск килешеүҙәрен имплементациялау өсөн эшмәкәрлектәре туҡтатып торолған  Донецк һәм Луганск халыҡ республикаларының конфедератив берлегенә инә. 
 
== Тарих ==
[[Файл:Loca_deserta_Украина.jpg|слева|мини|XVII быуат башында көньяҡ  Украинала халыҡ йәшәмәгән урындар (Ляскоронский, 1898)]]
[[Рәсәй империяһы]]  элек Рустә Ҡырағай ялан тип атап йөрөтөлгән был ерҙәрҙе  [[Ҡырым ханлығы]]  һәм уның сюзерены  [[Ғосман империяһы|Ғосманской империяһы]]  менән һуғыш барышында яйлап үҙенә ала бара.  XV—XVII быуаттар дауамында Новороссия урынында ырым ханлығы, көнбайышта  — Молдова кенәзлеге, төньяҡ өлөшөндә  — Речь Посполитаяға буйһонған Запорожье казактары ере  була.  Переяславск радаһы һәм  [[Гетманщина|Гетманщинаның]] Рус батшалығы составына  инеүенән һуң, батшалыҡ көньяҡҡа киңәйәеүен һәм территорияны колонизациялау процесын әүҙемләштерә башлай. Крайҙа иң тәүҙә Запорожье казактарынан һәм батша хеҙмәтендәге кешеләр гарнизонын тәшкил иткән хәрби биләмәләр төҙөлә. Уларҙың күбеһе нығытма острогтары һәм станицалары булып,   [[:ru:Крымско-ногайские_набеги_на_Русь|ҡырым-нуғай]]  баҫҡынсылығына ҡаршы тора һәм яңылары, дала эсендә, Изюм һыҙаты кеүек, төпкөлдә урынлашҡан нығытма һыҙаттары булдырыла
 
[[XVIII быуат|XVIII быуаттың]]  беренсе яртыһында бында  беренсе тапҡыр [[Рәсәй империяһы|Рә]]<nowiki/>сәй менән  [[Ғосман империяһы|Төркиә]]<ref name="dergachev">{{Ҡалып:Китап|автор=[[Дергачёв, Владимир Александрович|Дергачёв В. А.]]|часть=Глава 1. Геополитическая трансформация Причерноморья|ссылка часть=http://dergachev.ru/book-17/01.html|заглавие=Геополитическая трансформация украинского Причерноморья. Научные труды в семи книгах|ссылка=http://dergachev.ru/book-17/index.html|ответственный=|издание=1-е|место=|издательство=Издательский дом профессора Дергачёва|год=|том=7|страницы=|страниц=|серия=|isbn=|тираж=}}</ref>  араһында сик билдәләнә.
[[Файл:Mappa_Generalis_Gubernii_Novae_Russiae.jpg|справа|мини|275x275пкс|Новороссия губернаһы 1779 йылда]]
1752 йылда Габсбург империяһының сербтары һәм венгрҙарынан беренсе хәрби-ер эшкәртеү биләмәһе ойошторола, һуңынан уларға булғарҙар һәм волохтар эйәрә.  Артабан край Яңы Сербияға (Польша ерҙәрен Днепрға тиклем) һәм Славяносербияға (Днепрҙан  Украина сик буйы линияһы  буйынса көнсығышҡа).
 
[[1764 йыл|1764 йылда]] да барлыҡ ир-егеттәрҙе туплаған  Новосерб хәрби корпусының дислокация территорияһы Новороссийск губернаһына  үҙгәртелә. Уға  Славяносербия  һәм Украин линияһы<ref name="dergachev">{{Ҡалып:Китап|автор=[[Дергачёв, Владимир Александрович|Дергачёв В. А.]]|часть=Глава 1. Геополитическая трансформация Причерноморья|ссылка часть=http://dergachev.ru/book-17/01.html|заглавие=Геополитическая трансформация украинского Причерноморья. Научные труды в семи книгах|ссылка=http://dergachev.ru/book-17/index.html|ответственный=|издание=1-е|место=|издательство=Издательский дом профессора Дергачёва|год=|том=7|страницы=|страниц=|серия=|isbn=|тираж=}}</ref>  ла инә.  Великороссия  һәм Малороссия<ref name="Петров">{{Ҡалып:Cite web|url=http://www.bbc.com/russian/russia/2014/07/140716_russia_ukraine_history_paper|title=Институт истории РАН возрождает понятие "Новороссия"|author=[[Петров, Юрий Александрович (историк)|Юрий Петров]]|publisher=BBC}}</ref>  менән бер рәттән булыуын күҙ уңында тотоп, Екатерина Икенсе уны Новороссия тип атай. Башта Новороссия Бахмут өйәҙе, Миргород һәм [[Полтава]] полктары ([[Гетманщина|Гетманщинанан]]нан) территорияларын биләй. [[1765 йыл|1765 йылдан]] дан губерна үҙәге  [[:ru:Кременчуг|Кременчуг]]  була.
[[Файл:Princepotemkin.jpg|слева|мини|315x315пкс|Григорий Потемкин]]
Новороссияны үҙләштереү XVIII быуат һуңында кенәз Потемкин етәкселегендә киң ҡолас менән алып барыла. Был маҡсатта ул  Екатерина II сикләнмәгән вәкәләттәр ала. Ул идара иткән осорҙа Новороссияға тарихи Запорожье ҡушыла, яңы үҙәк үҙәк [[Днипро|Екатеринослав]] (1776) төҙөлә. 1778 йылда Новороссияның иң көньяҡ-көнбайыш ҡалаһы булып  [[Херсон]]  тора. 1783 йыл Новороссия  Ҡырым иҫәбенә үҫә. Административ йәһәттән Новороссийск губернаһы Екатерина II идара иткән осорҙа 1764 - 17751764—1775 йылдарҙа йәшәй.
 
Павел I  үҙенең указы нигеҙендә 1796 йылдың 12 декабрендә  үҙәге Екатеринослав (Павел І ваҡытында Новороссийск тип атала) булған Новороссийск губернаһын тергеҙә. Унда өйәҙ ҡалалары булып Бахмут, [[Днипро|Екатеринослав]], [[Кировоград|Елизаветград]], Константиноград, Мариуполь, Полиол, Павлоград, Перекоп, [[Дондағы Ростов|Ростов]], [[Симферополь]], Тирасполь, [[Херсон]]  тора. Ул 1802 йылға тиклем йәшәй, һуңынан  Николаевск, Екатеринослав һәм Таврида губерналарына бүленә. 1803 йылда Николаевск губернаһы   Херсон губернаһына әйләндерелә.
[[Файл:Neurussland_1855.png|справа|мини|275x275пкс|Новороссияның 1855 йылғы немец картаһы]]
 
 1805 йылда Новороссийск-Бессарабия генерал-губернаторлығы формалаштырыла, уның беренсе идара башлығы  Дюк Ришелье<ref>[http://www.otechestvo.org.ua/main/20109/1428.htm 14 сентября 1766 года родился Арман Эммануэль дю Плесси (на русской службе Эммануил Осипович), герцог де Ришелье, потомок кардинала Ришелье, градоначальник Одессы, генерал-губернатор Новороссийского края и Бессарабии]</ref>  була. Губернаторлыҡ 1873 йылға тиклем йәшәй, уның һуңғы губернаторы  край менән 1874 йылға тиклем идара Иткән Коцебу була.
[[Файл:Michail_Woronzow.JPG|справа|мини|352x352пкс|Новороссияның оҙаҡ йылдар эшләгән генерал-губернаторы Михаил Воронцов]]
[[Файл:Odessa_downtown.jpg|справа|мини|275x275пкс|XIX—XX быуаттар сигендә Одесса үҙәге]]
Граждандар һуғышы йылдарында был территорияла  Украин Халыҡ Республикаһы,  совет республикалары (Одесса Совет Республикаһы, Донецко-Криворожск Совет Республикаһы, Таврида  Совет Социалистик Республикаһы) һәм Аҡ Хәрәкәт отрядтары араһында көрәш бара. 1919-19201919—1920 йылдарҙа Рәсәйҙең Көньяғы (Рәсәйҙең Көньяғының Аҡ гвардия  Ҡораллы Көстәре  (ВСЮР) тарафынан контролләнгән  территорияларҙағы автономиялы дәүләт берәмеге) ВСЮР баш командующийы бойороғо менән административ йәһәттән дүрт өлкәгә бүленә, уның береһе  Новороссийск өлкәһе, йәғни үҙәге Одесса булған Новороссия була (ҡалған өсөһө: Харьков, Киев,  Төньяҡ Кавказ өлкәләре). 1919 йылда Новороссия территорияһында  Махно отрядтары идара итә.
 
Новороссияның рус булмаған халыҡ күберәк йәшәгән территорияларында 1920-19301920—1930 йылдарҙа аҫабалаштырыу сәйәсәте үткәрелә һәм уның барышында ошо ерҙә йәшәгән халыҡтың  (украин, немец, грек, болгар һ.б.) теле, мәҙәниәте элементтары индерелә. 1930 йылдар һуңында аҫабалаштырыу бөтөрөлә, уның урынына  руслаштырыу<ref>''Борисёнок Елена'', Феномен советской украинизации. 1920—1930-е годы. Москва. 2006, Европа</ref>  килә.   Бөйөк Ватан һуғышы барышында һәм ул тамамланғандан һуң немец күскенселәре һәм ҡырым татарҙары -тулыһынса, гректар һәм башҡалар өлөшләтә Себергә, Ҡаҙағстанға, Үзбәкстанға һөрөлә.
 
== Губернаторҙары ==
Рәсәй империяһында Новороссия беренсе губернаторҙар һәм ҡала башлыҡтарының  (Г. А. Потёмкин, И. Н. Инзов һәм башҡалар)<ref name="dergachev">{{Ҡалып:Китап|автор=[[Дергачёв, Владимир Александрович|Дергачёв В. А.]]|часть=Глава 1. Геополитическая трансформация Причерноморья|ссылка часть=http://dergachev.ru/book-17/01.html|заглавие=Геополитическая трансформация украинского Причерноморья. Научные труды в семи книгах|ссылка=http://dergachev.ru/book-17/index.html|ответственный=|издание=1-е|место=|издательство=Издательский дом профессора Дергачёва|год=|том=7|страницы=|страниц=|серия=|isbn=|тираж=}}</ref>  юғары Европа мәҙәниәтле, ҙур ойоштороу һәләтенә һәм дәләт инициативаһына эйә булыуҙары менән айырылып тора 
{| class="wikitable"
 
Юл 76 ⟶ 77:
|-
| И. И. Михельсон
|  кавалерия генералы
| <center>1802—20.01.1803</center>
|-
Юл 107 ⟶ 108:
| <center>04.1855—1864</center>
|-
| [[:ru:Коцебу,_Павел_Евстафьевич|П.]]  Е.  Коцебу
|инфантерия генералы
|<center>1864—1873</center>
Юл 113 ⟶ 114:
 
== Халҡы ==
Новороссияла ерҙәр украиндарға, урыҫтарға, немецтарға, сербтарға, болгарҙарға, әрмәндәргә, гректарға һ. б. таратыла. Шулай уҡ йәһүд колонистарын урынлаштырыу ынтылышы ла була. Ҙур булмаған казак һәм татар биләмәләре урынында йәки уларға яҡында  Екатеринослав (хәҙерге [[Днипро|Днепропетровск]]), [[Николаев]], [[Херсон]], Елизаветград (хәҙерге [[Кировоград]]), [[Одесса]], Тирасполь, [[Севастополь]], [[Симферополь]], Мариуполь  кеүек ҡалалар төҙөлә.
 
Һөҙөмтәлә, бында халыҡ составы күп төрлө була. 1779 йылда Новороссияның күпселеген  [[украиндар]] (64,75  %) тәшкил итә, бигерәк тә ауыл ерендә; икенсе урында  — Бессарабияла йәшәүсе молдавандар (11,3  %); [[урыҫтар]] (9,85  %) оҙаҡ ваҡыт тҡала халҡының күпселеге алып тора, шулай уҡ ауыл райондарында ла йәшәйҙәр, гректар (6,31  %)  — Мариуполь өйәҙенең ауылдарында. Екатеринослав губернаһында украиндар өлөшө дөйөм халыҡтың 59,39  %алып тора, ә Херсон губернаһында  — 70,39  %.<ref>В.  </ref> Йәһүдтәр  күбеһенсә ҡалаларҙа төпләнә, болгарҙар  Бердянск өйәҙендә һәм Бессарабияның көньяғында һиҙелерлек процент тәшкил итә, немецтар Перекоп өйәҙе халҡының дүрттән бер өлөшөн тигәндәй ала. 1910 йылға Новороссияның ҙур этнографик төркөмдәре булып украиндар ("«малоростар һәм русиндар"»)  — 42,4  %, урыҫтар ("«великоросстар"»)  — 31,8 процент, молдавандар (румындар)  — 9,3  %, йәһүдтәр  — 6,4  %, немецтар  — 3,3  %, татарҙар  — 1,8  %, болгарҙар 1,5  %<ref>В.  П.  Семёнов, 1910.</ref>  тора.
 
== Иҫкәрмәләр ==
{{Ҡалып:Иҫкәрмәләр|2}}
 
== Әҙәбиәт ==
* {{Ҡалып:Китап|автор=[[Шубин, Александр Владленович|Шубин А. В.]]|часть=|ссылка часть=|заглавие=История Новороссии|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=1-е|место=М.|издательство=ОЛМА Медиа групп|год=2014|страницы=|столбцы=|страниц=480|серия=Российская военно-историческая библиотека|isbn=978-5-373-07364-6|тираж=5000|ref=}}
* {{Ҡалып:Публикация|книга|автор=Багалей|автор имя=Д. И.|автор линк=Багалей, Дмитрий Иванович|заглавие=Колонизация Новороссийского края и первые шаги его по пути культуры|подзаголовок=Исторический этюд|ссылка=http://runivers.ru/lib/book4322/|место=К.|издательство=Тип. Г. Т. Корчак-Новицкого|год=1889|страниц=120}}
* {{Ҡалып:Публикация|книга|автор=Кабузан|автор имя=В. М.|автор линк=Кабузан, Владимир Максимович|заглавие=Заселение Новороссии (Екатеринославской и Херсонской губерний) в XVIII — первой половине XIX века (1719—1858 гг.)|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1976|страниц=308}}
* {{Ҡалып:Публикация|книга|автор=Полищук|автор имя=М.|заглавие=Евреи Одессы и Новороссии|подзаголовок=Социально-политическая история евреев Одессы и других городов Новроссии 1881–1904|место=М.|место2=Иерусалим|издательство=Мосты культуры|издательство2=Гешарим|год=2002|страниц=448|isbn=5-93273-082-X|тираж=1000}}
* {{Ҡалып:Публикация|книга|автор=Сумароков|автор имя=П. И.|автор линк=Сумароков, Павел Иванович|заглавие=Путешествие по всему Крыму и Бессарабии в 1799 году|ответственный=Предисл. и комм. Т. М. Фадеевой; Рецензент: д-р ист. наук, проф. Э. Б. Петрова|место=Симферополь|издательство=Бизнес-Информ|год=2012|страниц=208|isbn=978-966-648-268-9|isbn2=978-966-2953-11-4 (в пер.)|тираж=2000}}
* [http://www.ceeol.com/aspx/getdocument.aspx?logid=5&id=a90a3592-76f3-4669-9f3a-909b2d1f1988 Kyoko Shida.] [http://www.ceeol.com/aspx/getdocument.aspx?logid=5&id=a90a3592-76f3-4669-9f3a-909b2d1f1988 The Russian Annexation and Administration of the New Russia-Bessarabia] // Slavic Studies. — 2002. — Issue 49. — PP. 245—268.
* ''Сапожников И. В., Сапожникова Г. В.'' [https://www.academia.edu/13451193/%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B6%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D0%B8_%D1%87%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%B8_%D0%B2_%D0%A5%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D0%B1%D0%B5%D0%B5_%D0%B8_%D0%9E%D0%B4%D0%B5%D1%81%D1%81%D0%B5._1998 Запорожские и черноморские казаки в Хаджибее и Одессе: 1770-18201770—1820-е годы. - — Одесса, 1998. - — 272 с.]
* Россия. Полное географическое описание нашего отечества. Настольная и дорожная книга для русских людей /Под редакцией В.  П.  Семенова и под общим руководством П.  П.  Семенова-Тян-Шанского и В.  И.  Ламанского.  — [http://library.history.mk.ua/rossiya-polnoe-geograficheskoe-opisanie-nashego-otechestva-t-14-novorossiya-i-krym-1910 Т.] [http://library.history.mk.ua/rossiya-polnoe-geograficheskoe-opisanie-nashego-otechestva-t-14-novorossiya-i-krym-1910 XIV. Новороссия и Крым] / Сост. Б.  Г.  Карпов, П.  А.  Федулов, В.  И.  Каратыгин и др.  — СПб.: Изд. А.  Ф.  Девриена, 1910.  — 983 с.
 
== Һылтанмалар ==
* {{Ҡалып:ВТ-ЭСБЕ|Новороссийский край}}
* [http://novorossiya.narod.ru/ Новороссия. "«Ҙур Энциклопедия"», аҫтында редакцияһы С.  Н.  Южакова, Спб. Г. 1904]
* {{Ҡалып:Мәҡәлә|автор=Белова Е. В.|заглавие=Из прошлого Новороссии: сербы на охране российских границ (1750—1760-е гг.)|ссылка=http://www.nivestnik.ru/2008_1/13.shtml|издание=Новый исторический вестник|тип=журнал|год=2008|том=17|номер=1|страницы=|doi=|issn=}}
* <span class="citation" contenteditable="false">''Васильев А.''&#x20;[http://timer.od.ua/minds/den_rojdeniya_novorossii_326.html тыуған Көн Яңырыу].&#x20; Одесский новостной портал "«Таймыр"»&#x20;(30&#x20;июль, 2013).&#x20;<small>Тикшерелгән 13 сентябрь 2013.</small></span><span class="citation" contenteditable="false"></span>
* <span class="citation" contenteditable="false">''Холмогорова, Е. С.''&#x20;[http://zerkalokryma.ru/lenta/people/opinions/putin_napomnil_novorossii_gde_yeye_dom2/ Путин Яңырыу, унда уның йорто].&#x20; Көҙгө Ҡырым&#x20;(18&#x20;апрель, 2014).&#x20;<small>Тикшерелде 18 апрель 2014.</small></span><span class="citation" contenteditable="false"></span>
* <span class="citation" contenteditable="false">''Саленко А.''&#x20;[http://izvestia.ru/news/567843 Нимә ул Новороссия?].&#x20; Известия&#x20;(20&#x20;март, 2014).&#x20;<small>Тикшерелде 7 май 2014.</small></span><span class="citation" contenteditable="false"></span>
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Новороссия» битенән алынған