Сфинкс: өлгөләр араһындағы айырма

'''Сфинкс''' (һ. б.-греч.<span contenteditable="false"> </span><span lang="grc" contenteditable="false">Σφίγξ, Σφιγγός</span>, ''сафинға'', собств. "«быуыусы"»<ref>Переосмысление древнеегипетского названия сфинкса «шепсес анх» — «живой образ».</ref>)  — зооморф мифик  зат.

Боронғо Мысыр сәнғәтендә  — арыҫлан тәнле, кеше башлы януар.

Боронғо грек мифологияһында  — ҡатын-ҡыҙ башлы,  [[арыҫлан]]  тәнле һәм тәпәйле, бөркөт  ҡанатлы,  [[Һыйыр|үгеҙ]] ҡойроҡло ғифрит,  [[Эдип]]<nowiki/>тураһындағы  легенданың персонажы.

* Мысыр сфинксының классик варианты булып кеше йөҙлө  '''андросфинкс'''  эшләнә, ҡағиҙә булараҡ, йөҙө  фараондыҡы.

* Хор  аллаһының храмдарын  ыласын  башлы сфинкстар биҙәй  — '''иеракосфинкстар'''

* Амон  храмдары янында һарыҡ башлы  сфинкстар ҡуйылған  — '''криосфинкстар.'''

== Грек сфинксы ==

[[Боронғо Греция|Боронғо грек]]<nowiki/>тар сфинксты  Мысыр сфинксына ҡарап эшләгәндәрҙер. Грек мифологияһында ҡанатһыҙ мысыр сфинксы  грифон  ҡанатлы  ҡатын-ҡыҙға әүерелә.

Боронғо грек мифологияһында<ref>Мифы народов мира. М., 1991-92. В 2 т. Т.2. С.479-480</ref> <ref>Любкер Ф. Реальный словарь классических древностей. М., 2001. В 3 т. Т.3. С.321</ref> "«сафинга"» хтоник ғифриттәре  Тифон  һәм Ехиднанан<ref>Гесиод. Теогония 326</ref> <ref>Гигин. Мифы 151</ref> (башҡа версия буйынса  — Химера һәм Ортра) тыуҙырылған тип һанала. Сфинкс емергес яуыз  иблис. Эт тәнле, ҡош ҡанатлы, ҡатын-ҡыҙ башлы һәм йөҙлө<ref name="Палефат. О невероятном 4">Палефат. О невероятном 4</ref>. Ҡанатлы ҡыҙ йәш егеттәрҙе үлтергән<ref>Еврипид. Финикиянки 805—811; 1019—1029</ref>.

Сфинкс Фива  батшаһы Лайҙың ситтәге ҡыҙы тигән фараз бар. Лайҙың енәйәте өсөн алиһә Гера сфинксты Фиваға ебәрә.

Лай уйындарҙа Фригия батшаһының улы Хрисиппты оҡшата ла урлай. Егет ғәрлегенән үҙен-үҙе һәләк итә. Ошо енәйәтенә Гера асыулана ла инде. Сфинкс Фикей тауында үтеп барған юлсыларҙы ҡарауыллап ултыра. Сфинкс бөтәһенән дә: "«Кем иртән дүрт аяҡта, төшөн ике аяҡта, кисен өс аяҡта йөрөй? Дүрт аяҡта йөрөгән сағында уның көсө башҡа ваҡыттарҙан күпкә кәм була?"» тип һорай<ref>Софокл. Царь Эдип 392—399</ref>. Яуабы кеше була. Сабый сағында дүртаяҡланып имгәкләй, ҡартлығында таяҡ менән йөрөй. Һорауға яуап бирмәгән кешеләрҙе сфинкс ашап бара. Лайҙың тотҡон ҡатындарынан улдары  күп була. Сфинкстың  һорауына яуап бирә алмайынса улар һәләк була<ref>Павсаний. </ref>.

Фива  юлында  Сфинксты Эдип осрата. Эдип та Лайҙың улы.

Оракул  Фива  батшаһы Лайға Иокастаға өйләнһәң, үлемең үҙ улыңдан буласаҡ, ти. Лай, оракулды тыңламай, Иокастаға өйләнә<ref name="ЭСБЕ 1">{{ВТ-ЭСБЕ|Эдип}}</ref>. Улы тыуғас, үҙенең ғүмере өсөн ҡурҡып, ул сабыйҙың аяҡтарын үтәнән-үтә тиштереп, Эдипты  Киферон  тауы итәгендә ташлап китергә ҡуша. Тыуыуына өсөнсө генә көн булғанда, ҡышын<ref>Аристофан. Лягушки 1190</ref>, Эдип тауҙарҙа, Киферон далаһында ташлап ҡалдырыла.  Унда уны Коринф көтөүсеһе таба<ref>Софокл. Царь Эдип 716—719, 1026—1035</ref>. Көтөүсе малайҙы  Коринф  батшаһы  Полибҡа алып бара<ref name="МЭСБЕ 1">{{ВТ-МЭСБЕ|Эдип}}</ref>. Батша уны үҙенең улы һымаҡ итеп тәрбиәләй, уға Эдип ("«шешкән аяҡлы"») тигән исем бирә. Эдип үҫеп буй еткергәс, йәштәштәре уны үгәй бала тип ғәйепләйҙәр. Эдип  Дельфаға китә<ref>Софокл. Царь Эдип 779; Гигин. Мифы 67</ref>. Дельфий  күрәҙәсеһе Пифия  аша <ref>Пиндар.</ref>  Эдипҡа атаһын үлтереп, үҙ әсәһенә өйләнәсәген әйтә. Быны ишеткәс, Эдип атаһы тип иҫәпләгән Полибтан алыҫыраҡ булырға теләп, Фиваға китә. Дельфаға барған  юлда<ref>Софокл. Царь Эдип 734</ref>, ул ҡырандас осрата. Ҡырандас уның аяғын тапай, ә унда Лай ултырған була. Эдип күсер менән әрләшеп китә лә уны үлтерә, һуңынан ҡырандаста ултырған  атаһын үлтерә<ref>Еврипид. Финикиянки 37-46; Гигин. Мифы 67</ref><ref>Софокл. Царь Эдип 811</ref>.

[[Файл:La_Granja_de_San_Ildefonso_Sfinx01.jpg|слева|мини|Сфинкс XVIII быуат,  Сан-Ильдефис  һарайы янында  Испанияла.]]

[[Файл:IngresOdipusAndSphinx.jpg|мини|"«Эдип һәм сфинкс"», Энгра (1808)  картинаһы]]

* Сфинкс хөрмәтенә 1918 йылда табылған  [[астероид]] {{Ҡалып:Не переведено 3|(896) Сфинкс||en|896 Sphinx}}&#x20;(инг.)русск.  уның исемеменән атала.