Әзербайжан: өлгөләр араһындағы айырма

'''Әзербайжан''' (әзерб. Azərbaycan Respublikası) – — көнсығыш [[Кавказ]]да һәм [[Каспий диңгеҙе]]нең көньяҡ-көнбайышындағы ил.

Төньяҡтан  — [[Рәсәй]] (Дағстан) һәм [[Грузия]] ([[Квемо-Картли]] һәм [[Кахети]]), көнбайыштан  — [[Әрмәнстан]], һәм көньяҡтан [[Иран]] менән сиктәш.

Әзербайжан территорияһының бер өлөшө танылмаған [[Таулы Ҡарабах Республикаһы]] күҙәтеүе аҫтында, бер өлөшө  — Әрмәнстан (Кярки, Бархударлы, Үрге Аскипара эксклавы) күҙәтеүе аҫтында. Әзербайжан, үҙ сиратында, [[Әрмәнстан|Әрмәнстандың]] [[Арцвашен]] эксклавын үҙ күҙәтеүе аҫтында тота.

Илдең баш ҡалаһы  — [[Баҡы]] ҡалаһы. 1918 йылда [[Гәнжә]] ҡалаһы бер нисә ай баш ҡалаһы була. Әзербайжан территорияһында бер нисә тарихи илдең баш ҡалалары урынлашҡан: [[Шәки]], [[Шуша]], [[Ғабала]], [[Барда]], [[Шемәхә]] һәм [[Нәхисеүән]].

[[Newsweek]] журналы фаразлауы буйынса, Әзербайжан «Донъяның иң яҡшы илдәре» исемлегендә 69 урында тора (ингл. The world'sworld’s best countries).

Әзербайжан  — күп милләтле, күп динле дәүләт. Республикала күпселек халыҡ [[:ru:Ислам_в_Азербайджане|ислам]], әҙерәге  — [[:ru:Христианство_в_Азербайджане|христиан,]] [[иудаизм]] диндәренә ҡарай.

«Әзербайжан» топонимы парфян һәм урта фарсынан Атурпатакан (Āturpātakān) боронғо [[:ru:Атропатена|Атропатена]] йәки Мидия Атропатена дәүләте исеменән барлыҡҡа килгән. Мидия Атропатена ([[Фарсы теле|фарс]]. Мидия Атропатова), йәки Атропатена тип [[Искәндәр Зөлҡәрнәй]] баҫып алған Мидияның Төньяғын атайҙар. Антик авторҙарҙа икенсе исеме  — Кесе Мидия. «Атурпаткан» исеменән урта фарсы «Адербадган» ([[Фарсы теле|фарс.]] Âzarâbâdagân‎) хәҙерге Әзербайжан исеме килеп сыға.

«Әзербайжан» термины беренсе тапҡыр дәүләт исеме булараҡ  1918 йылдың 28 майында, Әзербайжан Демократик Республикаһын иғлан иткәндә, һүҙгә алына. [[:ru:Дьяконов,_Игорь_Михайлович|И. М. Дьяконов,]] В. Ф. Минорский билдәләүенсә, XX быуатҡа тиклем был термин Ирандың төньяҡ-көнбайыш төрөксә һөйләшкән төбәген билдәләгәндә ҡулланыла. Дәүләт исемен алыу сәбәбе тип [[:ru:Бартольд,_Василий_Владимирович|В. В. Бартольд]], [[:ru:Дьяконов,_Игорь_Михайлович|И. М. Дьяконов,]] [[:ru:Шнирельман,_Виктор_Александрович|В. А. Шнирельман]] дәүләткә нигеҙ һалыусыларҙың Иран Әзербайжанына дәғүә тип күрәләр.

1991 йылдың 5 февралендә Әзербайжан Республикаһының Юғары Советы Нәхисеүән Республикаһы Юғары Мәжлесенең үтенесен ҡарай һәм өс төҫлө флагты Әзербайжандың дәүләт флагы тип таныуы тураһында ҡарар сығара. [[:ru:Флаг|Флаг]] өс төҫлө яҫылыҡ ([[:ru:Триколор|триколор]]). Һыҙаттар (күк, йәшел, ҡыҙыл төҫлө) горизонталь буйынса урынлашҡан. Флагтың уртаһында ҡыҙыл һыҙатта һигеҙ ҡырлы йондоҙ һәм ярымай төшөрөлгән. Ике һүрәт тә аҡ төҫтә. Әзербайжан Конституцияһына ярашлы, күк төҫ төрки халыҡтарҙың ғәҙәткә ингән төҫө, төркилекте символлаштыра, ҡыҙыл  — үҫеште, йәшел  — [[ислам]] төҫө. Ярымай ислам диненә ҡарағанлыҡты күрһәтә, һигеҙ ҡырлы йондоҙ төрөк халыҡтарының һигеҙ тармағын күрһәтә.

Каспий тәбиғи сығанаҡтары менән нефть сығарыу, балыҡ сәнәғәте, диңгеҙ транспорты,  суднолар ремонтлау кеүек халыҡ сәнәғәте тармаҡтары бәйле.

== Тарих ==

*1993-2003 1993—2003 йылдарҙа Президент вазифаһын Гейдар Алиев башҡарҙы.

* 2003 йылдан [[Әзербайжан]] Йөмһүриәте Президенты - — Илһам Гейдар улы Әлиев.

Хәҙерге Әзербайжан [[Советтар Союзы|СССР-ҙың]] тарҡалыуынан һуң барлыҡҡа килгән (1991). Беренсе президенты [[:ru:Аяз_Муталибов|Аяз Муталибов]]. 1991 йылдың 30 авгусында Әзербайжандың Юғары Советы  «Әзербайжан Республикаһының дәүләт үҙаллылығын ҡайтарыу тураһында» декларацияһын ҡабул итә, 18 октябрҙә «Әзербайжан Республикаһының дәүләт иреклеге тураһында» конституцион акты ҡабул ителә, ул Әзербайжандың дәүләт, сәйәсәт, иҡтисад ҡоролошон һүрәтләндерә.

1992 йылдың июнендә уны  Абульфаз Эльчибей алмаштыра. Ваҡытлыса Әзербайжан президенты вазифаһын [[:ru:Мамедов,_Ягуб_Кавадович|Ягуб Мамедов]] (1992), [[:ru:Гамбар,_Иса_Юнис_оглы|Иса Гамбар]] (1993) башҡаралар. Уңышһыҙлыҡтар һәм хөкүмәт белдекһеҙлеге хакимиәт кризисына килтерә, 1993 йылдың 4 июнендә Гәнжәлә полковник Сурет Гусейнов фетнәһе ҡалҡа.

Граждандар һуғышынан һаҡланыу өсөн, Эльчибей Баҡыға Нәхисеүәндә йәшәгән [[Гейдар Алиев|Гейдар Алиевты]]ты саҡыра.

Дәүләт башлығы  — [[:ru:Президент_Азербайджана|президент]]. Әзербайжан — президент республикаһы. Президент халыҡ һайлауҙарында биш йылға һайлана, хөкүмәт ағзаларын тәғәйенләй.

Юғары законодар сығарыу органы  — бер палаталы Милли Мәжлес ([[:ru:Азербайджанский_язык|әзерб.]] Milli Məclis) (125 депутат), бер мандатлы округтар буйынса халыҡ һайлауҙарында биш йылға һайлана.

'''**''' Qeyd olunmuş rayonlardan başqa bütün rayon mərkəzləri eyni adlı şəhərlərdir

<!-- тәржемә өсөн [[Azərbaycan Respublikası]]nın ərazisi – — 86,6 min km² (11,5 % meşələr, 1,6 % su hövzələri, 50,0 % becərilən torpaqlar, o cümlədən 27,0 % otlaqlar, 36,9 % sair torpaqlar) təşkil edir.

Ölkə 39° 24', 41° 54' şimal en dairələri arasında və 44° 46', 50° 45' şərq uzunluğunda, paytaxt [[Bakı]] 40° paralel üzərində yerləşir.

Sərhədlərinin ümumi uzunluğu 3489 kilometrdir. Bunun 825 kilometri su sərhəddidir. Cənubdan [[İran]]-la 765 km, [[Türkiyə]] ilə 13 km (bəzi məlumatlarda 13 və ya 11 km.), şimaldan [[Rusiya]] ilə 391 km, şimali-qərbdən [[Gürcüstan]] ilə 471 km, qərbdən [[Ermənistan]] ilə 1027 km həmsərhəddir. Sahil xəttinin uzunluğu – — 713 km, [[Bakı]]dan şimal qütbünə qədər olan məsafə 5550 km, [[ekvator]]a qədər olan məsafə isə 4440 km-dir. Azərbaycan Respublikası [[Cənubi Qafqaz]]ın şərq hissəsində, [[Xəzər dənizi]]nin qərbi sahilində yerləşir.