Австро-Венгрия: өлгөләр араһындағы айырма

'''А́встро-Ве́нгрия''' ('''Австро-Венгрия империяһы''', {{lang-de|Österreich-Ungarn}}, рәсми рәүештә [[14 ноябрь|14 ноябрь,]], [[1868 йыл]] — {{lang-de|Die im Reichsrat vertretenen Königreiche und Länder und die Länder der heiligen ungarischen Stephanskrone}} (''' рәсми рәүештә [[14 ноябрь|14 ноябрь,]], [[1868 йыл]]'''), рәсми булмаған тулы атамаһы — {{lang-de|Österreichisch-Ungarische Monarchie}} ('''Австро-Венгрия империяһы'''), {{lang-hu|Osztrák-Magyar Monarchia}}, словак. ''Rakúsko-Uhorská monarchia,'' {{lang-cs|Rakousko-Uhersko}}<ref>Необычное название «Rakousko», не имеющее аналогии в других языках (кроме словацкого), происходит, скорее всего, от ''rātgōz-'' — так могли звать одну из баварских дворянских семей (''rāt'' — «читать, советовать, догадываться», ''gōz'' — германское фамильное окончание); в этом случае слова «Rakousko» и «Raabs» происходят от одного корня. — [http://8b.kz/YYcD John Dingley. On the Origin of Czech «Rakousko», Slovak «Rakúsko» // Harvard Ukrainian Studies. — Vol. 28. — No. 1/4 (Rus' Writ Large: Languages, Histories, Cultures: Essays Presented in Honor of Michael S. Flier on His Sixty-Fifth Birthday (2006)). — PP. 95-104.}]</ref>) — ике дәүләтле монархия (K. und k.) һәм Үҙәк Европала 1867—1918 йылдарҙағы күп милләтле дәүләт.

Элекке Австро-Венгрия территорияһында хәҙерге замандағы дәүләттәр [[Австрия]], [[Босния һәм Герцеговина]], [[Венгрия]], [[Словакия]], [[Словения]], [[Хорватия]], [[Чехия]], шулай уҡ [[Румыния]] территорияһының яртыһы тиерлек (тарихи өлкәһе Трансильвания һәм жудец Сучава); айырым ҙур булмаған өлөштәре [[Италия]] составына инә (Трентино — Альто-Адидже автономиялы өлкәһе), [[Польша|Польшаға]]ға (Малополь һәм Карпат буйы воеводалыҡтары), [[Сербия|Сербияға]]ға ([[Воеводина|Воеводина автономиялы крайы]]) һәм [[Украина|Украинаға]]ға ([[Карпат аръяғы өлкәһе|Карпат аръяғы]], [[Ивано-Франковск өлкәһе|Ивано-Франковск]], [[Львов өлкәһе|Львов]], [[Тернополь өлкәһе|Тернополь]] һәм [[Черновцы өлкәһе|Черновицы]] өлкәләре).

Венгрияла хәрбиләр, полиция формированиелары һәм цензура көсәйтелә. Шулай булыуға ҡарамаҫтан хатта неоабсолютизм шарттарында шәхси милек менән ирекле файҙаланыу, закон алдында бөтәһенең дә тигеҙлеге һаҡланып ҡала, ә 1853 йылда крәҫтиәнлектең крепостной торошон юҡҡа сығарған Аграр реформа үткәрелә..

1859 йылда Сольферино янындағы алышта Австрия ҡораллы көстәренең ҡыйралыуына , Ломбардияны юғалтыуға һәм көслө Италия короллеге булдырыуға килтергән Австрия-Италия-Франция һуғышы ҡуба,

Венгрияла тиҙ арала империяның башҡа региондарына ла таралған ғәҙәттән тыш хәл режимы («Шмерлинг провизориумы») индерелә. 1863 йылда Чехия һәм Польша депутаттары парламенттың эшен тулыһынса юҡҡа сығарып импер парламентын ташлап сығып китәләр. Шулай итеп, реформалар үткәрергә тырышыуҙар уңышһыҙлыҡҡа осрай, быны 1865 йылда император үҙе, 1860 йылдағы конституцияны туҡтатып, таный.

Кошут 1859 йылдағы Австрия-Италия-Франция һуғышын илдә яңы ихтилал күтәрер өсөн файҙалырға уйлай. Әммә дошманлашҡан яҡтарҙың тиҙ килешеүгә килеүе [[Виллафранк солохо|Виллафранк солохона]]на радикалдарҙың пландарын ҡыйрата. Шулай ҙа Венгриялағы Австрияға ҡаршы сығыштарҙың пигы 1859—1861 йылдар дәүеренә тура килә. Ниндәй булыуына ҡарамаҫтан, сәйәси ваҡиғалар ул ваҡытта күмәк кешелек митингтар һәм демонстрациялар тыуҙыра. Венгрҙар дәүләт учреждениеларынан Австрия гербтарын алып ырғыта. Хөкүмәттең ситуацияны сикләнгән реформалар аша яйларға тырышыуҙары бушҡа булып сыға: Октябрь дипломы һәм Февраль патенты Венгрия милли хәрәкәттәре тарафынан кире ҡағыла. 1848 йылдағы Венгрия короллегенең Австрия менән унияны һаҡлау шарттарында тулы суверенитетын күҙ уңында тотҡан конституцияны кире ҡайтарыу төп талап булып ҡала. 1863 йылда конституцион реформалар туҡталыла һәм хөкүмәт яңынан автократик идара итеү ысулдарына күсә. Нәҡ ошо ваҡытта Венгрия милли хәрәкәтендә радикалдар йоғонтоһо кәмей башлай: 1862 йылда Кошут тарафынан проект «[[Дунай конфедерацияһы|Дунай конфедерацияһы ]]» нәшер ителгән проекты центристар һәм [[Деак партияһы| Деак партияһы]] менән генә түгел, шулай уҡ венгрҙар хәрәкәтенең һул ҡанаты Кальман Тис резолюция партияһы менән дә тәнҡитләнә.

[[Файл:Austria_Hungary_ethnic_de.svg|справа|мини|350x350пкс|Австро-Венгрияның 1914 йыл тиклем территорияһы һәм халҡы ]]

Төньяҡта Австро-Венгрия Саксония, [[Пруссия]] һәм [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]], көнсығышта — Румыния һәм [[Рәсәй]], көньяҡта — Румыния, Сербия, [[Ғосман империяһы|Төркиә]], Черногория, Италия ([[Адриатик диңгеҙ|Адриатик дингеҙе]] менән йыуыла), көнбайышта — Италия, Ш[[Швейцария|вейцария]], [[Лихтенштейн]] һәм [[ Бавария]] ([[1871 йыл]]дан Саксония, Пруссия һәм Бавария — Германия империяһы составында) менән сиктәш була

[[1918 йыл|1918-се йылда]]да иҡтисади кризис, фронттағы ҡатмарлы хәл һәм күрше Рәсәй империяһы емерелеүе Австро — Венгрия империяһының да тарҡалыуының сәбәбе була. Ошо йылдың уҡ октябрендә ваҡиғалар һәләкәтле төҫ ала һәм Карл I милли комитеттар булдырып берләшеүгә саҡыра. Комитеттар ойошторола, әммә улар империяны үҙәкләштереү менән түгел, ә милли әҙселектәр мәнфәғәттәрен яҡлау менән булыша башланы.

}}</ref>. Империяға Босния ҡушылғандан һуң ул да үҙ сеймын һәм бюджетын ала. Австрия һәм Венгрия делегациялары сиратлап парламентта дәүләт мәсьәләләре ҡаралған ултырыштар үткәрҙеләр. Дөйөм импер бюджеты иҫәбенә ҡаралған армия һәм тышҡы эштәр һәм финанстар министрлыҡтары дөйөм импер учреждениелары булып таныла.

Урындарҙа хакимиәт урындағы юғары органдарға буйһонған хөкүмәт ойошмаларына ҡарай. Төрлө тоҡомдағы түрәләрҙең дөйөм һаны өс тапҡырға Австро- Венгрияның дөйөм импер армияһын өс тапҡырға арттырып ебәрә<ref name="mozg armii">< /ref>. Улар барыһы ла дәүләт иҫәбенә йәшәй.

** Венгрия социал-демократик партияһы — Венгриялағы социалистик партия.

Яңы ғына аяҡҡа баҫҡан Австро — Венгрияның иҡтисады Көнбайыш илдәренән ҡалышҡан,әле үҫеүсе генә, әммә индустриаль күтәрелешен кисереүсе. Илдәге иҡтисад Австрия империяһынан ҡалған мираҫ. Властарҙың элекке милли иҡтисадты һаҡлау сәйәсәте һәм уның һөҙөмтәләре [[XIX быуат| XIX быуаттың]]тың 60 йылдар реформалары менән юҡҡа сығарыла. Һөҙөмтәлә иҡтисад үҫешеүгә импульс ала һәм бер нисә йыл эсендә Көнбайыш Европа илдәренең кимәленә етте. [[1873 йыл|1873 йылдағы]]дағы кризис һынылышлы мәл булып сыға. 9 май көнө «Ҡара йомала» Вена биржаһында булған һәләкәт Австро — Венгрияға ла ҡағылды<ref name="economy">{{Ҡалып:Китап|автор=Rothschild K. W.|заглавие=Austria's Economic Development between the two Wars|страницы=21—22}}</ref>. Был хәл бик ныҡ валютаны көсһөҙләндерҙе, банктарҙың һаны бер нисә мәртәбәгә кәмене. Кризистан ил тик [[1881 йыл| 1881]] йылда ғына 1873 йылдағы үҫеш кимәленә барып еткәс кенә төҙәлә ала. әммә артабан Австро — Венгрия иҡтисады башҡа Донъя һәм Европа иҡтисадтары менән бер рәткә тора алмай. Шулай ҙа нәҡ шул ваҡытта автомобиль маркалары Ikarus, Tatra һәм Škoda тыуа.

[[Беренсе бөтә донъя һуғышы]] ваҡытындағы оҙайлы кризис тағы ла бер мөһим иҡтисади кризис була, сөнки аҙыҡ — түлек етешмәү сәбәпле ас болалар була торған, ә кронаның хаҡы долларға ҡарата өс мәртәбәгә төшә<ref name="economy">{{Ҡалып:Китап|автор=Rothschild K. W.|заглавие=Austria's Economic Development between the two Wars|страницы=21—22}}</ref>. Тауарҙарҙы илдән сығарыу һәм индереү хәрби ғәмәлдәр өсөн мөмкин булмай, ә йыш булып торған эшселәрҙең стачкалары һәм забастовкалары материалдар һәм боеприпастар етмәүенә сәбәп була.

Был Транслейт шөғөлләнеүсе ауыл хужалыгында иде тағы ла күберәк, ә Венгрия булып торҙо сырьевая придаток өсөн Австрия. Унда өсөн бөтә империяһы производит аҙыҡ-түлек продукттары һәм сеймал. Шуға ла ҡарамаҫтан, Австро-Венгрия ла алманы обходится килеш менән тәьмин итеү килгән икмәк [[Рәсәй империяһы|Россия империяһы]] һәм Румыния. Халыҡты эш менән тәьмин Венгрияла<ref name="mozg armii">< /ref>:

Венгриянан айырмалы хәлдә Австрияла сәнәғәт үҫеш алған була. Фабрикаларҙың күпселеге Австрия яртыһында : Богемия, Силезия, Түбәнге Австрия, Форарльберг һәм Моравияла ойошторолған була. Машина төҙөү заводтары күпселегендә [[Вена]], Вена Нейштадт, Триест, Прага һәм Брюннела урынлашҡан. Фабрика һәм заводтарға тимерҙе дәүләттең тау райондарынан: Түбәнге Австрия, Үрге Австрия , Моравия, Силезия, Каринтия, Штирия, Крайнанан алып килгәндәр. Предприятиеларҙы яғыулыҡ һәм материалдар менән тәъмин итеү ауырлаша, сөнки империяның тәбиғәт ресурстар запасы етәрлек кимәлдә булмай<ref name="mozg armii">< /ref>. Цислейтания машиналар, кизе — мамыҡ туҡымаһы, келәмдәр, химикаттар, ҡоралдар, көнкүреш әйберҙәре һ.б. сығара. [[1868 йыл]]да Пльзендә машиналар һәм ҡорамалдар етештергән Шкода фирмаһы булдырыла. Артабан фирма автомобилдәр етештереүгә генә йүнәлеш ала. Шулай уҡ [[Чехия]]ла ул ваҡыттағы Европала иң эре аяҡ кейеме Batа концерны асылá<ref name="sait">{{cite web

Австрия парламенты предприятеларҙа эште яйға һалған бер нисә закон сығара.[[ XIX быуат]] аҙағында Австрияның христиан-социаль партияһы эшселәрҙең хоҡуҡтарын Венала ғына булһа ла тулы кимәлдә яҡлап сығыуға иреште<ref name="mozg armii">< /ref>.

Австро-Венгрияла транспорт системаһы үҫеш алған була. Диңгеҙ һәм йылғаларҙа сауҙа итеү үҫешкән һайын яңы юлдар һалыу һәм иҫкеләрҙе йүнәтеү кәрәк булып сыға. Эре сәнәғәт үҙәктәре үҙ-ара [[1873]] йылғы кризисҡа тиклем 9600 километр һалынған тимер юлдары менән бәйле була. Барлыҡ тимер юл селтәренең 90 % дәүләт милкендә була. Австро-Венгрия инженерҙары юлдар төҙөүҙә ил эсендә лә, илдән ситтә лә ҡатнашалар. Улар ярҙамында Европа менән Истамбулды бәйләгән Көнсығыш тимер юлы ҡорола<ref name="sait">< /ref>. Йылғалар буйлап хәрәкәт итеү уңайлы булһын өсөн каналдар төҙөлә. Шулай уҡ Австро-Венгрияның Триеста базаһы булған ҡеүәтле дингеҙ сауҙа флоты була. Триест үҙе империяның емерелеү ваҡытына эре сауҙа үҙәгенә һәм иң мөһим дингеҙ порты әйләнә.

Иҡтисадтың тиҙ үҫешенә ҡарамаҫтан ул сит ил инвестицияларынан башҡа йәшәй алмай. Башлыса империяның предприятиеларына аҡсаны Германия һәм Бөйөк Британия индерә. [[XX быуат|XX быуатҡа]]ҡа хәрби сәнәғәттең күпселек өлөшө Германия инвесторҙары контроль аҫтында була<ref name="sait">< /ref>.