Сербия: өлгөләр араһындағы айырма

|Русское название=Республика Сербия Республикаһы

|Крупнейшие города = [[Белград]], [[Нови-Сад]], [[Ниш]], [[Приштина]]{{ref+|Приштина не контролируется Сербией и находится под контролем самопровозглашённой [[Республика Косово Республикаһы|Республики Косово]].}}, [[Крагуевац]]

|Должности руководителей=Президент<br />Премьер-министр<br />ПредседательСкупщина СкупщиныРәйесе

|Валюта=[[СербскийСерб динар]]динары <br /> ([[Общероссийский классификатор валют|RSD, код 941]])&nbsp;

|Часовой пояс=[[Центральноевропейское время|CET]] ([[UTC+01:00|UTC+1]], [[йәйге ваҡыт]] [[Центральноевропейское летнее время|UTC+2]])

'''Сербия, Сербия Республикаһы''' ({{lang-sr|Репу̀блика Ср̀бија}}) [[Европа]]ның көньяҡ-көнсығышындағы, [[Балҡан ярымутрауы]]ның үҙәк өлөшөндәге һәм өлөшләтә Паннон уйһыулығындағы [[дәүләт]]<ref name=autogenerated1>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ri.html CIA — The World Factbook]</ref>. [[2000 йыл]]дан [[Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы]] ағзаһы.

Сербия [[конституция]]һына ярашлы, уның составына ике автономлы өлкә инә: Воеводина һәм Косово менән Метохия <ref>[http://www.srbija.gov.rs/pages/article.php?id=56753 Устав Републике Србије]</ref>. [[1999 йыл]]дан Косово 1244 Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Хәүефһеҙлек Советы резолюцияһына ярашлы БМО протектораты аҫтында була, ул Сербия власы тарафынан контролгә алынмаған. Албанлылар күпселекте тәшкил иткән ваҡытлыса үҙидаралыҡ институттары 17 февралдә 2008 йыл Сербияла бер тауыштан крайҙың бойондороҡһоҙлоғон иғлан итә. Быны [[БМО]]-ың 108 дәүләт-ағзаһы таный.<ref>[http://www.mfa-ks.net/?page=2,33 Ministry of Foreign Affairs— Countries that have recognized the Republic of Kosova]</ref>. Сербия [[Косово республикаһыныңРеспубликаһы|Косово республикаһы]]ның де-юре суверенитетын таныуҙан баш тарта, әммә 2013 йылдың 19 апрелендә Косово [[Брюссель]] мәнәсәбәттәрен нормалаштырыу килешеүенә ҡул ҡуйып һәм уны 22 апрелдә ратификациялап, Косованың бойондороҡһоҙлоғон де-факто таный.

Төньяҡта Сербия [[Венгрия]], төньяҡ-көнсығышта - — [[Румыния]], көнсығышта - — [[Болгария]], көньяҡта — – [[Македония]] элекке Югослав Республикаһы, көньяҡ-көнсығышта [[Албания]] [[Черногория]], көнсығышта - — [[Хорватия]] һәм [[Босния һәм Герцеговина]] менән сиктәш.

[[Беренсе Бөтә Донъя һуғышы]] тамамланғас, Сербия сербтар хорваттар, словенецтар Короллеге дәүләтенә нигеҙ һалыусы була. Һуңғараҡ Югославия Короллеге дәүәлтененң бер өлөшө һанала. [[Икенсе донъя һуғышы]]нан һуң Сербия Югославия Социалистик Федератив Республикаһы составындағы дәүләт. [[1992 йыл]]дан Сербия һәм [[Черногория]] Югославия Союз Республикаһы һәм Сербия һәм Черногория Дәүләт Союзы федерациялары составындағы дәүләт була. [[2006 йыл]]да Сербия һәм Черногория Дәүләт союзы тарҡала, Сербия менән Черногория айырым, тулы хоҡуҡлы дәүләткә әйләнә.

{{төп статьямәҡәлә|Сербия тарихы}}

[[Файл:Battle of Kosovo, Adam Stefanović, 1870.jpg|thumb|left|[[Битва на Косовом поле (1389)|Битва на Косовом поле]].<br /> Адам Стефанович, 1870-е]]

''' [[Сербия]] тарихы''' VI быуатта, Балкан[[Балҡан ярымутрауы]] ның көнбайыш өлөшөнә боронғо славяндар күсеп ултырыу ваҡытынан башлана. VIII—IX быуаттарҙа сербтарҙың тәүге дәүләттәре барлыҡҡа килә:Сербия (урта быуат) кенәзлеге, Дукля (дәүләт), Захумье, Травуния һәм Пагания <ref>{{книгакитап

| часть = Макова Е.С. Сербские земли в Средние века и Раннее Новое время

| ответственный = Литаврин Г. Г.

}}</ref>. [[XII быуат]] аҙағында Серб дәүләте [[Византия империяһы]] власынан ҡотола һәм [[XIV быуат]] уртаһына Балҡандың бөтә көньяҡ-көнсығыш өлөшөн тиерлек үҙ эсенә алып, эре держава булып үҫешә. Урта быуат Сербияның үҫеше 1331-13551331—1355 йылдарға, [[Стефан ДушандыңДушан]]дың идара итеү ваҡытына тура килә. Әммә уның үлеменән һуң дәүләт тарҡала. 1389 йылда серб кенәзлеге ғәскәрҙәре 1389 йылда Косово яланындағы һуғышта еңелә. Был иһә Сербияның [[Ғосман империяһы]]ның сюзеренитетын таныуына килтерә. 1459 йылда Сербия тулыһынса төрөктәр тарафынан яулап алына һәм артабанғы 350 йыл эсендә серб ерҙәре Ғосман империяһы власы аҫтында була. XVII быуат аҙағынан төнъяҡ райондар Австрия империяһы составына инә.

1804-18131804—1813 йылдағы тәүге серб восстаниеһы һөҙөмтәһендә Сербия кенәзлеге барлыҡҡа килә. 1813 йылда восстание баҫтырыла. 1805 йылда башланған икенсе восстание уңышлыраҡ була, һәм 15 йылдан һуң солтан рәсми рәүештә Милош Обреновичты Сербияның хакимы итеп таный. 1878 йылдың 13 июлендә Берлин конгресы| Берлин тныслығытыныслығы шарттары буйынса Сербия бойондороҡһоҙлоҡ ала, 1882 йылда Сербия королллеге тип иғлан ителә. [[XX быуат]]та Сербияла парламент монархияһы булдырыла. Иҡтисад һәм мәҙәниәт үҫеш ала.

[[Файл:Srbi in Yugoslavia.svg|200px|thumb|[[Югославия]]ла сербтарҙы күсереп ултыртыу <ref> Был картала Черногорияла халыҡтың өстән бер өлөшөн тәшкил иткән сербтар билдәләнмәгән, сөнки бөтә көньяҡ славяндар “черногорецтар”«черногорецтар» менән берҙәй тип таныла.

</ref><small><br />Данные на 1981 год.{{легенда|#ff9d9d|Территории, на которых [[сербы]] составляли более 50% населения}}{{легенда|#ffc1c1|Прочие территории}}</small>]]

1912-19131912—1913 йылдағы Балҡан һуғышы һөҙөмтәһендә Сербия составына Косово (төбәк), Македонияның (өлкә) бер өлөшө һәм Санджактың байтаҡ өлөшө инә. [[Беренсе донъя һуғышы]]нда Сербия Антанта яғында була. Һуғыш ваҡытында ул, ҡайһы бер баһалар буйынса, халҡының өстән бер өлөшөн юғалта.

Һуғыштан һуң Сербия сербтар, хорваттар, словенецтар короллегенең үҙәге була.

[[Икенсе донъя һуғышы]] ваҡытында, 1941 йылдың апреленән Сербия территорияһы Герман ғәскәрҙәре тарафынан оккупациялана. Дәүләт территорияһының бер өлөшө Германия, Венгрия, Болгария һәм шулай уҡ Албания саттелиттарына бирелә. 1945 йылда Сербия Совет Армияһы, партизандар һәм Югославия Халыҡ-азатлыҡ армияһының регуляр отрядтары тарафынан азат ителә.

[[1990]] йыл башындағы этник ара ҡаршылыҡтар үҫеше һәм [[сепаратизм|сепаратистик]] сығыштар граждандар һуғыштарына һәм Югославияның тарҡалыуына килтерә.

[[1990 йыл]]дың октябрендә Югославиялағы демократик үҙгәртеп ҡороуҙар барышында, яңы серб конституцияһы ҡабул ителә. Ул бер палаталы парламент – — Скупщина (250 урын )ойоштора. Депутаттар 4 йыллыҡ срокка һайлана. Сербия Республикаһының президенты дөйөм тура һайлауҙарҙа 5 йыллыҡ срокка һайлана. Башҡарма властың юғары органы -  — рәйес етәкселегендәге министрҙар советы. Рәйес президент күрһәткән кандидатураларҙан торған парламент тарафынан һайлана. Рәйес парламент менән раҫланған хөкүмәтте төҙөй. Президент, хөкүмәт һәм Скупщина Белградта урынлашҡан.

[[2006 йыл]]дыңйылдың 28-29 октябрендә референдумда [[1990 йыл]]дағы төп законды алыштырған Сербияның яңы конституцияһы ҡабул ителә. [[2007 йыл]]дың йылдың 21 ғинуарында ил парламентына һайлау ойошторола (250 депутат). Һайлауҙа еңгән милли Серб радикаль партияһы (81 урын) элек идара иткән Социалистик партия менән оппозицияла була. Хөкүмәтте парламентта 50 проценттан ашыу урын алған либераль партиялар - — Борис Тадич партияһы, Воислав Коштуница президент партияһы һәм илдең финанс министры Младжан Динкичтың «G-17» хәрәкәте төҙөй.

[[2008 йыл]]дыңйылдың 20 ғинуарынан 3 февралгә тиклем сираттағы президент һайлауы үтә. Унда [[Борис Тадич]] еңеп сыға. Ошо уҡ йылдың 11 майында срогынан алда парламент һайлауы үтә һәм унда Тадичтың Демократик партияһы еңеү яулай. 2012 йылдың 5 апрелендә Сербия президенты Борис Тадич үҙ вәкәләтен һала. <ref>[http://lenta.ru/articles/2012/04/06/serbia/ Lenta.ru: Балканы: Ушел, чтобы вернуться]</ref>.

2012 йылдың 6 майында Сербияла президент һәм парламент һайлауы үтә.

Сербияның гимны булып, Сербия короллегенең әҙерәк үҙгәртелгән «Боже правде» гимны һанала. Был гимн оҙаҡ йылдар дауамында [[Серб Республикаһы]] гимны ла булып тора. Илдең ике флагы бар: халыҡ һәм рәсми. Тәүгеһе ҡыҙыл-күк, аҡ туҡыма, икенсеһе – — ошо уҡ туҡыма, тик дәүләт гербы менән.

Сит илдә Сербия 64 илселек һәм 22 генераль консуллыҡ менән таныла.<ref>[https://archive.is/20120804153347/www.mfa.gov.rs/Worldframe.htm Diplomatic Missions]</ref>. Сербияның үҙенең территорияһында 65 илселек, 5 генераль консуллыҡ урынлашҡан. <ref>https://archive.is/20120805131325/www.mfa.gov.rs/Embassies/missions_e.html</ref>. Югославия тарҡалғандан һуң, Сербия Югославия Социалистик Федератив Республикаһы ведомствоһы милкенең яҡынса өстән бер өлөшөн мираҫ итеп ала. Сербия [[БМО]], Европа Советы, Европала Хеҙмәттәшлек һәм хәүефһеҙлек ойошмаһы, [[Интерпол]], Бөтә Донъя банкы, Тыныслыҡ хаҡына партнёрлыҡ, Көньяҡ-көнсығыш Европа өсөн тотороҡлоҡ пакты,[[ЮНЕСКО]], Бөтә донъя туристик ойошмаһы, Бөтә донъя почта союзы, Бөтә донъя хеҙмәт конфедерацияһы, Бөтә донъя таможня ойошмаһы, Бөтә донъя метереологик ойошмаһы, [[ Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы]] ағзалары булып һанала.

Әлеге ваҡытта илдең тышҡы сәйәсәте Европа союзына инеү өсөн ынтыла.

Генерал Ратко Младич менән Серб Краинаһының элекке президенты Горан Хаджичтың ҡулға алыныуына тиклем Сербия сәйәсәтенә Элекке Югославия буйынса халыҡ-ара трибунал ҙур йоғонто яһай. Үрҙәге шәхестәрҙең аресынан һуң президент Борис Тадич, Гаага алдындағы бурыс тулыһынса үтәлде, ,тип билдәләй<ref>{{cite web |url=http://rapsinews.ru/international_publication/20110720/253874804.html |title=Сербия выдала Хаджича Гааге, но к Евросоюзу присоединится не скоро|publisher= |accessdate=2016-03-28 |lang=sr}}</ref>.

Һуңғараҡ, Евро союздың бер төркөм функционерҙары, Сербияның был ойошмаға ҡушылыуы Белградтың Косово менән мөнәсәбәттәрен көйләй алыуына һәм уны бойондороҡһоҙ дәүләт булараҡ таныуына туранан-тура бәйләнгән, тип белдерә. Бындай белдереү серб йәмғиәтендә ҡыҙыу дебат булдыра һәм Сербия евроинтеграцияһы яҡлыларҙың кәмеүенә килтерә.

[[2012 йыл]]дың [[1 март]]ында Сербия ЕС составына инеүгә рәсми рәүештә кандидат статусы ала. <ref>[http://www.kommersant.ru/doc/1884535 Сербия приблизилась к Евросоюзу. «Коммерсантъ-Online», 02.03.2012 // 11:43]</ref>.

Сербияның Ҡораллы көстәре яңынан төҙөү, үҙгәртеп ҡороу буйынса оҙайы юл үтә. [1992 йыл]]дайылда Югославияның тарҡалыуынан һуң Югославия Союз Республикаһының Ҡораллы көстәре булдырыла ({{lang-sr|Војска Југославије}}).

[[2003 йыл]]да йылда Сербия һәм Черногорияның Ҡораллы көстәре булырыла ({{lang-sr|Војска Србије и Црне Горе}}). [[2006 йыл]]дайылда уларҙың Сербия территорияһында фатирҙарға урынлаштырлыған подразделениеһы Сербияның ҡораллы көстәре тип рәсмиләштерелә ({{lang-sr|Војска Србије}}). Шул ваҡытта сираттағы, масштаблы хәрби реформа башлана.

Сербияның Ҡораллы көстәрендә 36 000 һалдат, офицер иҫәпләнә, шуларҙың 1100-өсө профессиональ, 2200-ө ирекле хеҙмәттәге һалдаттар. Хәрби реформанан һуң яҡынса йөҙ бригада урынына 12-412—4 пехота, ҡатнаш-артиллерия, махсус бригада, ике авиацион, берешәр ракета һәм артиллерия, элемтә һәм логистика бригадалары булдырыла. Шулай уҡ Сербия армияһы составында айырым хәрби полиция һәм элемтә батальоны бар. Корпустар һәм армиялар Сербия армияһының арҡа һөйәгенә әйләнгән бригада һәм батальондар менән алмаштырыла.

Serbian officer cadets 3.jpg|[[Гвардия Сербии]]

Misija1.jpg|Солдаты [[Сухопутные войска Сербии|сухопутных войск]]

M-84 VS.jpg|Основной боевой танк [[M-84 (танк)|М-84]]

Mikoyan-Gurevich MiG-29B (9-12B) Serbian AF.jpg|[[МиГ-29]]

RSBR36 Šabac DJČ412 411.JPG|Катера [[Речная флотилия Сербии|речной флотилии]]

Серб полицияһы бер нисә департаменттан торған Эске эштәр министрлығы юрисдикцияһы аҫтында. Полиция 161 муниципаль станцияны, 62 сик буйы контроле станцияһын һәм 49 юл хәрәкәте контроле станцияһын үҙ эсенә ала. Сербия полицияһы профессиональ ойошма һанала. Унда, 2006 йылдың мәғлүмәттәре буйынса, 42 740 офицер һәм 26 527 граждан кешеһе бар <ref>[http://polis.osce.org/countries/details?item_id=46 POLIS— Policing Profiles of Participating and Partner States]</ref>. 1997 йылдың 3 ғинуарына тиклем полиция милиция итеп үҙгәртелә. Яңы исем биреү эске эштәр тураһындағы законға ярашлы башҡарыла. Поилция структураһына бер нисә подразделение инә. Уларҙың иң боронғоһо - — жандармерия ({{lang-sr|Жандармерија}}). Ул гражданлыҡ һәм хәрби функцияларҙы үтәй.

Сербияның төп махсус хеҙмәте  — Мәғлүмәт именлеге агентствоһы ({{lang-sr|Безбедносно-информативна агенција}})<ref>{{cite web|url=http://ruserbia.com/society/security-service/255-bia|title=Агентство по безопасности и информации - Bezbednosno-Informativna Agencija - BIA - RuSerbia.com - О Сербии по-русски|accessdate=2013-04-23|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GCqLyXzq|archivedate=2013-04-28}}</ref>. Ул разведка һәм контрразведка, ойошторолған енәйәт һәм терроризмға ҡаршы көрәш мәсьәләләре өсөн яуап бирә.

Агентство 2002 йылдың 11 июлендә булдырыла, уның Белградта штаб-фатиры бар. 2008 йылдың 17 июленән Мәғлүмәт именлеге агентствоһын Саша Вукадинович етәкләй. 2002 йылдан агентствоға Андрия Савич, Миша Миличевич, Раде Булатович, Саша Вукадинович етәкселек итә