Металдар: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
ә clean up using AWB
42 юл:
Металдарҙың күп өлөшө тәбиғәттә [[мәғдән]] һәм кушылмалар хәлендә була. Улар оксидтар, сильфидтар, карбонаттар барлыҡҡа килтерә. Таҙа металл алыу өсөн улырҙы руданан айырып алырға һәм таҙартырға кәрәк. Кәрәк булғанда, легирование һәм башҡа төрлө эшкәртеү үткәрәләр. Был эшмәкәрлекте [[металлургия]] фәне өйрәнә. Металлургия металдарҙы ҡара (нигеҙендә [[тимер]] ьулғандарҙы) һәм төҫлө (уларҙың составына тимер кермәй, барлығы 70 элемент) металлургияға бүлә. Алтын, көмөш һәм платина [[Затлы металдар|ҡиммәтле металл]] тип иҫәпләнә. Был металдар әҙ генә миҡдарҙа диңгеҙ һыуында һәм тере организмдарҙа бар (организм өсөн бик мөһим).
 
Билдәле булғанса, кеше организмының 3 проценты металдан тора<ref>Юрий Кукшкин. </ref>. Организмда иң күбе [[кальций]] (һөйәктә) һәм күҙәнәк араһындағы шыйыҡлыҡта һәм цитоплазмала электролит ролен үтәүсе натрий. Магний мускулдарҙа һәм [[Нервы системаһы|нерв системаһында]], [[баҡыр]] [[Бауыр|ашҡаҙанда]], [[тимер]] [[Ҡан|ҡандаҡан]]да йыйыла.
 
== Металл етештереү ==
51 юл:
Табылған һәм байытылған руданан, ҡағиҙә булараҡ, металл химик йәки электролитик ҡайтарыу ысулы ярҙамында алына. Пирометаллургияла руданы металл сеймалына әйлендереү өсөн юғары температура, гирометаллургияла ошо маҡсат өсөн һыу химияһын ҡулланалар. Металдың һәм һәм ҡатнашмалар төрөнә ҡарап ҡайтарыу ысулы һайлана.
 
Металл рудаһы металл һәм неметалл иондары ҡушылмаһынан торған осраҡта, таҙа металл алыу өсөн руданы эретәләр — йылытып ҡайтарыу ысулы ҡулланалар. Тимер кеүек киң таралған металдар өсөн [[Тимер]]<nowiki/>ҡайтарыусы сифатында углерод ҡулланала. Алюмин һәм натрий кеүек ҡайһы бер металдарҙың экономия яғынан нигеҙләнгән ҡайттарыусыһы юҡ, шуға улар элекртолиз ысулы менән алына.<ref><span contenteditablename="falselosal"> </span>(англ.</ref><ref name="losal"><span contenteditable="false"> </span>(англ.</ref>
 
Сульфид рудалары таҙа металл алыу алдынан байыталмай, уларҙы оксидҡа әүерелдереү өсөн һауала яндыралар.
215 юл:
|β-Уран
|}
Таҙа металдарҙың иреү температураһы −39 &nbsp;°C -тан(терекөмөш) 3410 &nbsp;°C -ҡа тиклем (вольфрам). Һелтеле металдарҙы иҫәпкә алмағанда, күпселек металдарҙың иреү температураһы юғары, шулай ҙа ҡурғаш һәм аҡ ҡурғаш кеүек «нормаль» металдарҙы ғәҙәти электр һәм газ плитәһендә инетеп була.
 
Тығыҙлығына ярашлы рәүештә , металдарғы еңел (тығыҙлығы 0,53 ÷ 5 г/см) һәм [[Ауыр металдар|ауыр]] (5 ÷ 22,5 г/см) металдарға бүләләр. Иң еңел металл булып литий (тығыҙлығы 0.53 г/см) иҫәпләнә. Иң ауыр металды бөгөнгө көндә әйтеп булмай, сөнки иң ауыр металдар осмий һәм иридий тығыҙлығы бер тирәлә (22.6 г/см³ тирәһе — ҡурғаш тығыҙлығынан ике мәртәбә юғарыраҡ), теүәл тығыҙлығын иҫәпләп сығарыу мөмкин түгел: бының өсөн металды таҙартырға кәрәк, теләһә ниндәй өушылмалар уларҙың тығыҙлығын кәметә.
234 юл:
'''Ябай матдәләр менән реакция<br />
'''
* Барлыҡ металдар, алтын һәм платинанан башҡа, кислород менән реакцияға керә. Көмөш менән реакция юғары температураларҙа үтә, әммә көмөш оксиды (II) тотороҡһоҙ, шуға барлыҡҡа килмәй тиәрлек. Метал төрөнә ҡарап оксидтар, пероксидтар, надпероксидтар барлыҡҡа килеүе мөмкин:<br />
: <math>\mathsf{4Li+O_2=2Li_2O}</math> ''литий оксиды'' <br />
: <math>\mathsf{2Na+O_2=Na_2O_2}</math> нартий ''пероксиды''<br />
: <math>\mathsf{K+O_2=KO_2}</math> ''калия'' надпероксиды<br />
Пероксидтан метал алыу өсөн пероксидты металл менән ҡайтарылыр:
: <math>\mathsf{Na_2O_2+2Na=2Na_2O}</math> <br />
Урта һәм активлыға түбән металдар менән реакция йылытҡанда бара:
: <math>\mathsf{3Fe+2O_2=Fe_3O_4}</math><br />
: <math>\mathsf{2Hg+O_2=2HgO}</math><br />
: <math>\mathsf{2Cu+O_2=2CuO}</math><br />
* Азот менән тик актив металдар ғына реакцияға инә, бүлмә температураһында литий менән тәъҫир итешеп нитрид барлыҡҡа килтерә:
Йылытҡанда:
: <math>\mathsf{2Al+N_2=2AlN}</math><br />
: <math>\mathsf{3Ca+N_2=Ca_3N_2}</math> <br />
Йылытҡанда тимер көкөрт менән сульфид барлыҡҡа килтерә:
: <math>\mathsf{Fe+S=FeS}</math> <br />
* Водород менән тик актив металдар тәьҫир итешәләр, йәғни бериллийҙан башҡа IA һәм IIA төркөмө металдары. Реакция юғары температурала башҡарыла һәм гидридтар барлыҡҡа килә. Ракцияла металл ҡайтарыусы булып ҡатнаша:<br />
: <math>\mathsf{2Na+H_2=2NaH}</math> <br />
: <math>\mathsf{Mg+H_2=MgH_2}</math> <br />
* Углерод менән тик актив металдар реакцияға инә. Ацетиленид һәм метанидтар барлыҡҡа килә. Ацетиленидтар һыу менән реакцияға кергәндә ацетилен барлыҡҡа килтерә, метанидтар һыу барлыҡҡа килтерә.<br />
: <math>\mathsf{2Na+2C=Na_2C_2}</math> <br />
: <math>\mathsf{Na_2C_2+2H_2O=2NaOH+C_2H_2}</math> <br />
 
== Кислоталар менән металдар тәьҫир итешеүе ==
Кислоталар менән металдар төрлөсә тәҫьиртәьҫир итешә. Металдарҙың электрохимик активлығы рәтендә (ЭРАМ) водородҡа тиклем торған металдар бөтә кислоталар менән тәьҫир итешәләр.
 
=== Металдарҙың электрохимик активлығында водородҡа тиклем торған металдар кислоталар менән тәьҫир итеүе ===
295 юл:
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
 
[[Категория:Химик элементтар бүлектәре]]
[[Категория:Металдар]]
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Металдар» битенән алынған