Википедия

Каруанһарай: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
күренеште төҙәтеү, ҡалып, категория
1 юл:
{{БМ|Каруанһарай (мәғәнәләр)}}
{{Достопримечательность
|Тип = Иҫтәлекле урын
|Русское название = Каруанһарай
|Оригинальное название =
|Изображение =Karvahsarai4 Оренбургский Караван-Сарай (основной корпус) 01.jpg
|Подпись изображения =
|Ширина изображения =
|Статус = {{Культурное наследие РФ|5610009000}}
|Страна = Рәсәй
|Название местоположения = ҡала
Юл 20 ⟶ 21:
|Тип здания = каруанһарай
|Архитектурный стиль = көнсығыш
|Автор проекта = Брюллов Александр Павлович
|Строитель =
|Основатель =
Юл 27 ⟶ 28:
|Основные даты = {{Достопримечательность/Даты||||||}}
|Упразднён =
|Начало строительства = 1837
|Окончание строительства = 1844
|Здания = {{Достопримечательность/Здания||||||}}
|Приделы =
Юл 38 ⟶ 39:
|Commons =
}}
 
''Был Ырымбурҙағы ҡомартҡы тураһында мәҡәлә. Музыкаль төркөм тураһында мәҡәлә бында: [[Карауанһарай (төркөм)]]''
 
{{Культурное наследие РФ|5610009000}}
'''Каруанһарай''' — [[Ырымбур]] ҡалаһындағы [[архитектура]] ҡомартҡыһы. Уны [[XIX]] быуатта Ырымбурҙа булған һәр кем ҡалаға үҙенсәлекле йәм биреп торған архитектура ҡомартҡыһы тип иҫкә ала<ref>[http://oldorenburg.ru/#30 Иске Ырымбур] </ref>.
 
«Мин [[Һаҡмар (йылға)|Һаҡмар]] аша сыҡҡан ваҡытта ҡояш яңы ғына байыған ине, алыҫта иң беренсе булып иҫ киткес манараһы менән ал төҫтәге мәсет күренде. Был Брюллов рәсемдәре буйынса төҙөлгән Каруанһарай», — тип яҙа 1847 йылда Ырымбурҙа һөргөндә булған [[Шевченко, Тарас Григорьевич|Т. Г. Шевченко]]. [[Философия]] докторы Фёдор Базенер 1842 йылда [[Хива (ҡала)|Хиванан]] Ырымбурға үтеп барышлай Каруанһарай тураһында «күҙҙең яуын алырлыҡ ҡарап туймаҫлыҡ гүзәл бина», тип яҙып ҡалдыра. [[Урта Азия]]нан ҡайтып барышлай [[1929]] йылда Ырымбурҙа булған А. В. Луначарский «Бик матур Каруанһарай, эсендә архитектур ҡомартҡыһы булғанға…», тип яҙа.
 
== Тарих ==
Ырымбурға йомош йәки эш менән килгән башҡорттарҙың һәм [[мишәрҙәр]]ҙең һис ниндәй туҡталыу урыны ла юҡ,— тип яҙа Ырымбур генерал-губернаторы [[Перовский Василий Алексеевич|В.  А.  Перовский]] [[1836]] йылдың [[20 апрель|20 апрелендә]] башҡорт һәм мишәр [[Кантон идараһы Башҡортостанда|кантон]] башлыҡтарына мөрәжәғәтендә — Мин бында даими туҡталыу урыны йәғни Каруанһарай һала башларға ниәтләнәм. Был һарайҙа теләгән бер башҡорт һәм мишәр бушлай туҡтала алыр ине.
 
Төҙөлөш материалдары әҙерләү һәм ҡулланыу башҡорттарға борондан таныш була. Ырымбурҙы башҡорт орнаменты менән биҙәлеп эшләнгән биналар быға дәлил булып тора. Миҫал өсөн, Каруанһарай янындағы бер ҡатлы йорттоң фасады башҡорт орнаментындағы геометрик фигуралар менән биҙәлгән.
52 юл:
Каруанһарайға [[Башҡорт-мишәр ғәскәре]] идаралығы, ҡорал склады, башҡорт балалары өсөн училище, тимерлек, ағас эшкәртеү, ҡамыт-ыңғырсаҡ эшләү, тегеү оҫтаханалары урынлашырға тейеш була. [[Каруанһарай мәсете|Каруанһарайҙың мәсете]] иһә мосолмандарға намаҙ уҡыу, ғөрөф-ғәҙәттәрен һаҡлау өсөн тәғәйенләнә.
 
Перовскийҙың изге ниәтен кантондар хуплап ҡабул итә һәм ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә халыҡтан төҙөлөш фондына мул ғына аҡса йыйыла. Архитектор [[Брюллов, Александр Павлович|А. П. Брюллов]] эшләгән проект [[1877]] йылдың [[19 ғинуар]]ында раҫлана, шул йылдың йәйендә үк төҙөлөш эштәре башланып китә. Төҙөлөш материалдарын әҙерләүҙә, уларҙы ташыуҙа, биналарҙы һалыуҙа һәм биҙәүҙә төрлө милләт кешеләре ҡатнашаһа ла, төп ауырыҡ башҡорттар иңенә төшә. Төҙөлөштөң дөйөм күләме 804914 һум күләмендә баһалана. Был суммаға халыҡтың үҙ ирке менән йыйған иғәнәһе, почта хеҙмәте өсөн түләүҙәр, [[поташ заводтары]]нанзаводтарынан килгән килем керә.
 
Каруанһарайҙың төп бинаһы [[1842]] йылда төҙөлөп бөтә. Мәсетте эске яҡтан биҙәү һәм [[манара]]ны тыштан йөҙләү эштәре күп ваҡытты ала.
61 юл:
 
== Архитектура ==
Каруанһарай иркен урында, ҡаланан ситтә төҙөлгән. Тирә-яғына [[Стәрлетамаҡ өйәҙе|Стәрлетамаҡ]], [[Бөрө өйәҙе|Бөрө]] өйәҙҙәренән килтерелгән ағастар ултыртылған. Ихатаһы киҫелгән таштан яһалған кирбес менән уратып алынған. Ҡала киңәйгәс, комплекс ҡала эсендә тороп ҡала, ихатаның ярым-асыҡ яғы хәҙерге Парк проспектына ҡарап тора. Ҡауанһарай төп корпустан, [[мәсет|мәсеттән]] һәм [[манара]]нанманаранан торған бер бөтөн архитектур берәмек. Төп корпус «П» хәрефе формаһында, булмәләрҙең тәғәйенләнеше төрлө булғанға айырым ишектәр ҡуйылған. Ҡунаҡтарға икенсе ҡатта казарма формаһында бүлмәләр планлаштырылған. Аттарҙы ҡуйыу өсөн тышҡы яҡта ихата ҡаралған.
 
Мәсет стеналары һигеҙ ҡырлы призма итеп төҙөлгән, өҫтө ярым сфера менән ҡапланған. Киңлеге — 12,8 м.
68 юл:
 
== Каруанһарайҙы ҡайтарып алыу өсөн көрәш ==
[[FileФайл: Купол Каравансарая (Оренбург).jpg|thumb|left|300px| Каруанһарай түшәме]]
Каруанһарай төҙөлөп бөтөүгә Ырымбурҙың генерал-губернаторы итеп В. Обручев тәғәйенләнә. Ул үҙен башҡорт мәҙәниәтендәге барлыҡ сараларҙың дошманы итеп күрһәтә. Каруанһарай тартып алына һәм эска эштэр ҡарамалығына тапшырыла. Бинала [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур губерна]] канцелярияһы, канцелярия начальнигының фатиры, башҡорт ерҙәрен бүлеү буйынса комиссия, "Оренбургская газета"ның редакцияһы һәм типографияһы урынлаша. Башҡортар өсөн ике генә фатир ҡалдырыла — унда мәсет хеҙмәткәрҙәре урынлаша.
 
Был хәл башҡорттар араһында ризаһыҙлыҡ тыуҙыра. [[1865]] йылда Ҡаруанһарайҙы ҡайтарып биреүҙәрен һорап 10 меңгә яҡын ҡултамға йыйыла. Үҙ хәле менән төҙөгән ҡорамды халыҡ тарихи изге ҡомартҡы итеп күрә.
 
Губерна ойошмалары янында [[мосолман]] храмы булыуы мөмкин түгел тигән һылтау менән Кржижановский [[1867]] йылдың [[26 ғинуар]]ындағинуарында эске эштәр министрлығына мәсетте һәм манараны күсерергә тип, үтенес яҙа. Ул үҙенең үтенесен урыҫ хөкүмәте янында мосолман мәсете булыуы килешмәй тип нигеҙләй. Эске эштәр министрлығы башҡорттар араһындағы хәлде яҡшы белә, яңы ихталалдар күтәрелеүҙән хәүефләнеп [[1876]] йылдың [[10 июнь|10 июнендә]] Крыжановскийға «күптән эшләп килuән, зауыҡ менән төҙөлгән ҡоролманы күсереү магометан фанатизмына яңы ҡеүәт бирәсәк, тимәк был көс көсһөҙләнмәйәсәк, ә яңынан күтәреләсәк» тип яуап бирә. Крыжановский бер нисә мәртәбә үтенес яҙа, министрлыҡ барыбер мәсетте күсерергә баҙнат итмәй.
 
[[1917]] йылдың [[20 июнь|20 июнендә]] Ырымбурҙа үткән башҡорт өлкә советы съездында «Каруанһарай башҡорттар тарафынан төҙөлгән башҡорттарҙың милли ҡаҙанышы» тигән ҡарар ҡабул ителә.
80 юл:
Ауыр [[1921]] йылда Каруанһарайҙа [[Ырымбур башҡорт педагогия техникумы|башҡорт педагогия техникумы]] асыла.
[[1960]] йылда Каруанһарай архитектура ҡомартҡыһы булараҡ дәүләт һаҡлауына алына.
 
== Галерея ==
<gallery>
File:Оренбургский Караван-Сарай (основной корпус) 02.jpg
Юл 95 ⟶ 96:
 
== Әҙәбиәт ==
* Башкиры и Оренбуржье: история и современность (к 150-летию Караван-Сарая).  — Уфа—Оренбург, 1996.  — 99 с.
* Байғотлина Г. Һоҡландырҙың да, һыҙландырҙың да, Каруанһарай!.. / Гүзәл Байғотлина // Йәшлек. — 2006. — 18 июль.
* Ильясова Г. Уйҙарға һалдың, Каруанһарай… / Г. Ильясова // Башҡортостан. — 2006. — 21 июль.
* Караван-Сарай. /Авт.-сост. Калимуллин Ф. Б. 2-е изд.  — Уфа: Китап, 1995.  — 71 с.
* ''Танатов А.'' Влияние эпохи на причины и цели создания Караван-сарая. // Ватандаш.  — 2004. №  8.
* ''Утягулов Р.'' Звезда Караван-Сарая // Ватандаш.  — 2001. №  12.  — С. 159—162.
* ''Юлан А.'' Каруанһарай — Башҡортостан дәүләтселегенең бишеге // Йәшлек. — 2006. — 15 июль.
* ''[[Йәнғужин Рим Зәйниғәбит улы|Янгузин Р. З.]]'' Караван-Сарай  — национальная святыня башкирского народа //Оренбургской губернии  — 250 лет: проблемы истории и культуры. Оренбург, 1994.
* ''Янгузин Р. З., Данилова Г. Б.'' Караван-Сарай. Уфа: «Китап», 1996.
* ''Янгузин Р. З.'' Караван-сарай — 150 лет. // Ватандаш. — 1996.  — № 2.  — С. 79—83.
 
== Һылтанмалар ==
Юл 113 ⟶ 114:
 
[[Категория:Башҡортостан тарихы]]
[[Категория:Ырымбур иҫтәлекле урындары]]
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Каруанһарай» битенән алынған