Ут: өлгөләр араһындағы айырма

'''Ут'''  — күҙгә күренгән диапозонда нурланыш менән барған интенсив окислашыу процессы. Тар мәғәнәлә  — ҡыҙған газдар йәки плазма йыйылмаһы. 

* Уттың килеп сығыу сәбәптәре төрлө. Ҡайһы берҙәре: яныусы материалды билдәле бер нөктәге тиклем йылытыу; <br />

* химик реакция (шартлау); <br />

* юғары көсөргәнешле токтың яныусы матдәгә ҡағылыуы. <br />

Ут яныу процессының төп фазаһы һәм башҡа яныусы материалдар менән яҡын булһа үҙенән үҙе тарала. Ғәмәлдә ут температураһы яныуҙа ҡатнашҡан материалдар менән бәйле. Химик матдәләрҙеү ялҡынһыҙ яныуы ла билдәле. Яныу температураһы яныуҙы барлыҡҡа килтергән ут сығанағана, яныу процессында ҡатнашҡан материалдар, һауа баҫымына бәйле. Ялҡын төҫө яныусы материалға һәм яғыулыҡтың таҙалығына бәйле (мәҫәлән, шәм янғанда йәки усаҡ янғанда углекислый газ булған осраҡта һары-ҡыҙыл төҫ менән, углерод аҙыраҡ булғанда  — ҡыҙыл төҫтә, иң таҙаһы  — зәңгәр төҫтә).

Ут янһын өсөн өс компонент булыуы мөһим: яныусы яғыулыҡ, окислаусы һәм температура. Бик күп матдәләр яғыулыҡ була ала (аҫтараҡ ҡарағыҙ). Окислаусы ролендә йыш ҡына кислород була, әммә башҡа элементтра ҙа булыуы мөмкин, мәҫәлән, хлор йәки фтор. Бик ҡыҙыҡ күренеш, фтор атмосфераһында һыу тоноҡ ҡына миләүшә төҫөндә яна, яғыулыҡ урынында һыу, яныу процессында кислород бүленеп сыға. Башҡа һүҙ менән әйткәндә, окислаусы булмайынса яғыулыҡ яна алмай. Әгәр есемде йылытһаҡ, молекулалар араһындағы бәйленеш тарҡалалып яныусы  компонентар барлыҡҡа килә. Мәҫәлән ағасты һауа индермәй йылытһаҡ, ул башта ағас күмеренә һәм [[Ыҫмала|ыҫмалаға]] тарҡала, артабан яныусы углеводородтар газдарға тарҡала. Ут өсөн өсөнсө компонент  — температура, ул окислитель һәм яғыулыҡ үҙенсәләге менән билдәләнә. Мәҫәлән, шыйыҡландырылған кислородта үтә түбән температурала быҫҡып яна, әммә газ хәлендәге кислородта, киреһенсә тоҡанып бик тиҙ яна. Шулай итеп, өс фактоҙың берәүһе генә етмәһә лә, ут булыуы мөмкин түгел.

*  Аҡ ([[алюминий]], титан)

*  Һары (натрий тоҙҙары)

*  ҡыҙғылт һары (үҙағас)

*  Ҡыҙыл(литий, [[кальций]])

*  Зәңгәр ([[углерод]], тәбиғи газ)

*  Күк (селен)

*  Миләүшә-ҡыҙыл([[калий]])

*  Йәшел (баҡыр, молибден, [[фосфор]], барий, сурьма)

*  Зәңгәр-йәшел (бор)
<gallery>

File:FlammenfärbungB.png|ГорениеБор бораяныуы

File:Potassium & water 39.jpg|ГорениеКалий калияяныуы

File:FlammenfärbungLi.png|ГорениеЛитий литияяныуы

<span class="cx-segment" data-segmentid="188"></span>Б.  Ф.  Поршнев фаразлауы буйынса утты иртә палеолит осоронда таш эшкәртеү ысулын үҙләштергәндә асҡандар. Синантроп ут менән файҙаланғаны билдәле. Иң тәүҙә осоусы бөжәктәрҙе ут төтөнө менәен ҡыуғандар, һуңыраҡ ҡына уттың кулинар мөмкинлектәрен өйрәнгәндәр: аҙыҡты төтөндә ыҫлағандар, һуңыраҡ асыҡ утта йәки мейес көлдөндә ҡыҙҙырғандар, [[неолит]] осоронда (керамик һауыттар етештереүҙе үҙләштергәс) һыуҙа бешерә башлағандар. Кулирания функцияһынан башҡа уттың йылытыу һәм яҡтыртыу функцияһы булыуы ла билдәле. Ут усаҡ булараҡ тәү тормош кешеләренең йәмғиәтен ойоштороуға (йыш ҡына дини һаҙаттар менән) һәм милек туплау һәләтен (фольлорҙа "«ут урлау"» сюжеттары) барлыҡҡа килтереүгә булышлыҡ итә. Шулай уғ неолит осронда ут балсыҡ яндырыуҙа, металл эретеүҙә, сәсәеүлек майһанын таҙартыуҙа файҙаланыла. Цивилизация үҙешкәс ут ҡорал булараҡ  (грек уты, ҡыҙҙырылған ядро, ут атҡыс, Молотов коктейлы) һәм мәғлүмәт тапшырыу сараһы (оптик телеграф) булараҡ  файҙаланыла.

# Ышҡыу. Был ысул буйынса йомшаҡ ағас ҡаты ағасҡа ышҡыла. Әгәр ҡаты ағасты йомшаҡ ағас улағында ышҡығанса, ут тиҙерәк табыла.

# Быраулау. Ҡаты ағасты йомшаҡ ағас тишегендә ҡул менән әйләндергәндә ҡыҙып ут сыға. 

* Гус, Ян ([[6 июль|6 июл]]<nowiki/>ь  1415)

* [[Жанна д’Арк]] ([[30 май|30 ма]]<nowiki/>й  1431)

* Сервет, Мигель ([[27 октябрь|27 октябр]]<nowiki/>ь  1553)

* [[Джордано Бруно]] ([[17 февраль|17 феврал]]<nowiki/>ь  1600)

* Аввакум Петров ([[24 апрель|14 (24) апрел]]<nowiki/>ь  1682)

* Кульман, Квирин ([[4 октябрь|4 октябр]]<nowiki/>ь  1689)

* Савельева, Прасковья Ивановна ([[12 ғинуар|12]] ғинуар [[1944 йыл|1944]])

== ПримечанияИҫкәрмәләр ==