Металдар: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ZUFAr (фекер алышыу | өлөш) "Металлы" битен тәржемә итеп төҙөлгән |
ZUFAr (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
1 юл:
[[Файл:Металлы.JPG|thumb|300x300px|Металдар
'''Металдар''' (от [[Латин теле|лат.]] ''<span lang="la">metallum</span>''
йылы һәм электр үткәреүсәнлек, ыңҡай тампература ҡаршылығы, юғары һығылмалылыҡ, сүкеүсәнлек һәм маталл ялтарыуығы куүек, металдарға хас үҙенсәлектәре булған ябай матдә хәлендәге элементтар төркөмө.
Әлегә ваҡытта билдәле булған 118
Һелтеле металдар төркөмөндә 6
лемент: Li, Na, K, Rb, De, Fr
14 юл:
күсмә эләмәенттәр төркөмөндә:
еңел металдар төркөмөндә 7: Al, En, In, Sn, Tl, Pb, Bi
34 юл:
<span class="cx-segment" data-segmentid="64"></span>Бынан тыш, физикала үткәргес металдар ярымүкәргес һәм эиэлектриктар менән сағыштырыла.
==
Метал һүҙе немец теленән ингән. 1534 йылда Николай Любчанин «Травник» тигән китабында
<span class="cx-segment" data-segmentid="84"></span>Латин теленәндәге «metallum»
== Тәбиғәттә ==
Металдарҙың күп өлөшө тәбиғәттә [[мәғдән]] һәм кушылмалар хәлендә була. Улар оксидтар, сильфидтар, карбонаттар барлыҡҡа килтерә. Таҙа металл алыу өсөн улырҙы руданан айырып алырға һәм таҙартырға кәрәк. Кәрәк булғанда, легирование һәм башҡа төрлө эшкәртеү үткәрәләр. Был эшмәкәрлекте [[металлургия]] фәне өйрәнә. Металлургия металдарҙы ҡара (нигеҙендә [[тимер]] ьулғандарҙы) һәм төҫлө (уларҙың составына тимер кермәй, барлығы 70 элемент) металлургияға бүлә. Алтын, көмөш һәм платина [[Затлы металдар|ҡиммәтле металл]] тип иҫәпләнә. Был металдар әҙ генә миҡдарҙа диңгеҙ һыуында һәм тере организмдарҙа бар (организм өсөн бик мөһим).
Билдәле булғанса, кеше организмының 3 проценты металдан тора<ref>Юрий Кукшкин. </ref>. Организмда иң күбе [[кальций]] (һөйәктә) һәм күҙәнәк араһындағы шыйыҡлыҡта һәм цитоплазмала электролит ролен үтәүсе
== Металл етештереү ==
49 юл:
Табылған руда, ҡағиҙә булараҡ, байытыла. Бер минерал сеймалдан бер нисә файҙалы компонент алына: руда концентраты, сәнәғәт продукты, ташландыҡтар. Байытыу процессында файҙалы компонент һәм буш тау тоҡомо тығыҙлығы, магнит үҙенсәлеге, еүешләнеүсәнлек, электр үткәреүсәнлек, бөртөк формалары, химик үҙенсәлек кеүек айырмалары буйынса айырыла.
Табылған һәм байытылған руданан, ҡағиҙә булараҡ, металл химик йәки электролитик ҡайтарыу ысулы ярҙамында алына. Пирометаллургияла руданы металл сеймалына әйлендереү өсөн юғары температура, гирометаллургияла ошо маҡсат өсөн һыу химияһын ҡулланалар. Металдың
Металл рудаһы металл һәм неметалл иондары ҡушылмаһынан торған осраҡта, таҙа металл алыу өсөн руданы эретәләр
Сульфид рудалары таҙа металл алыу алдынан байыталмай, уларҙы оксидҡа әүерелдереү өсөн һауала яндыралар.
60 юл:
Барлыҡ металдар ҙа (терекөмөш, һәм шартлы рәүештә францийҙан башҡа) нормаль шарттарҙа ҡаты хәлдә булалар, тик ҡатылыҡ күһәткесе төрлөсә була. Түбәнге таблицала Моос шкалаһы буйынса ҡайһы бер металдарҙың ҡатылығы бирелгән.
{| class="mw-collapsible mw-collapsed wikitable sortable" align="center" style="margin-bottom: 10px;"
|+ Моос шкалаһы буйынса ҡайһы бер металдарҙың ҡатылығы:<ref><span class="citation" contenteditable="false">''Поваренных А. С.'' Твердость минералов.
!Ҡатылыҡ
215 юл:
|β-Уран
|}
Таҙа металдарҙың иреү температураһы −39
Тығыҙлығына ярашлы рәүештә , металдарғы еңел (тығыҙлығы 0,53 ÷ 5 г/см) һәм [[Ауыр металдар|ауыр]] (5 ÷ 22,5 г/см) металдарға бүләләр. Иң еңел
Күпселек металдар һығылмалы, йәғни металл сымды бөкләп һындырмайынса кире төҙәтеп була. Атомдар бәйләнеше өҙөлмәйенсә ҡатламдар күсә алғанға был үҙенсәлк мөмкин була. Алтын, көмөш һәм [[баҡыр]] иң һығылмалы металдар. Алтындан 0.003 мм ҡалынлығындағы фольга эшләргә мөмкин, был әйберҙәргә алтын ялатыу өсөн ҡулланыла. Шулай ҙа бөтә металдар ҙа һығылмалы түгел. Цинктан йәки ҡурғаштан яһалған сым бөкләгән ваҡытта шытырҙай; марганец һәм висьмут деформация ваҡытында бөтөнләй бөгөлмәй һыналар. Һығылмалылыҡ металдың таҙалығына бәйле; таҙа хром һығылмалы, әммә әҙ генә миҡдарҙағы ҡушылмалар менән бысранғанда ла ватылыусан һәм ҡаты була. Алтын, көмөш, ҡурғаш, алюмин, осмий кеүек ҡайһы бер металдар бер береһе менән ҡушылырға мөмкин, тик бының өсөн унар йыллар кәрәк буласаҡ.
225 юл:
Металдарҙың юғары йылылыҡ үткәүсәнлеге лә күсеп йөрөүсө ирекле электорндар булыуына бәйле. Шуға күрә, йылы үткәреүсәнлек рәте электр үткәреүсәнлек рәтенә оҡшаған, көмөш иң яҡшы электр һәм йылы үткәргес булып тора.
Иң насар йылы үткәргестәр
Күпселек металдарҙың төҫө бер төрлө
=== Металдарҙың химик үҙенсәлектәре ===
Тышҡы электрон дәрәжәлә ларҙың металл урыны менән электродов (1-3), шуға күрә улар күпселек реакции менән сығыш яһай восстановить (йәғни
'''Ябай матдәләр менән реакция<br />
'''
* Барлыҡ металдар, алтын һәм платинанан башҡа, кислород менән реакцияға керә. Көмөш менән реакция юғары температураларҙа үтә, әммә көмөш оксиды (II) тотороҡһоҙ, шуға барлыҡҡа килмәй тиәрлек. Метал төрөнә ҡарап оксидтар, пероксидтар, надпероксидтар барлыҡҡа килеүе мөмкин:<br />
: <math>\mathsf{4Li+O_2=2Li_2O}</math> ''литий оксиды'' <br />
: <math>\mathsf{2Na+O_2=Na_2O_2}</math> нартий ''пероксиды''<br />
: <math>\mathsf{K+O_2=KO_2}</math> ''калия''
Пероксидтан метал алыу өсөн пероксидты металл менән ҡайтарылыр:
: <math>\mathsf{Na_2O_2+2Na=2Na_2O}</math> <br />
Урта һәм активлыға түбән металдар менән реакция йылытҡанда бара:
: <math>\mathsf{3Fe+2O_2=Fe_3O_4}</math><br />
: <math>\mathsf{2Hg+O_2=2HgO}</math><br />
: <math>\mathsf{2Cu+O_2=2CuO}</math><br />
* Азот менән тик актив металдар ғына реакцияға инә, бүлмә температураһында литий менән тәъҫир итешеп нитрид барлыҡҡа килтерә:
Йылытҡанда:
: <math>\mathsf{2Al+N_2=2AlN}</math><br />
: <math>\mathsf{3Ca+N_2=Ca_3N_2}</math> <br />
Йылытҡанда тимер көкөрт менән сульфид барлыҡҡа килтерә:
: <math>\mathsf{Fe+S=FeS}</math> <br />
* Водород менән тик актив металдар тәьҫир итешәләр, йәғни бериллийҙан башҡа IA һәм IIA төркөмө металдары. Реакция юғары температурала башҡарыла һәм гидридтар барлыҡҡа килә. Ракцияла металл ҡайтарыусы булып ҡатнаша:<br />
: <math>\mathsf{2Na+H_2=2NaH}</math> <br />
: <math>\mathsf{Mg+H_2=MgH_2}</math> <br />
* Углерод менән тик актив металдар реакцияға инә.
: <math>\mathsf{2Na+2C=Na_2C_2}</math> <br />
: <math>\mathsf{Na_2C_2+2H_2O=2NaOH+C_2H_2}</math> <br />
== Кислоталар менән металдар тәьҫир итешеүе ==
Кислоталар менән металдар төрлөсә тәҫьир итешә. Металдарҙың электрохимик активлығы рәтендә (ЭРАМ)
=== Металдарҙың электрохимик активлығында водородҡа тиклем торған металдар кислоталар менән тәьҫир итеүе ===
267 юл:
=== Ҡуйыртылған көкөрт кислотаһы H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> менән металдар тәьҫир итерешеүе ===
Окислаусы кислоталар ЭРАМ-да
: <math>\mathsf{Cu + 2H_2SO_4 = CuSO_4 + SO_2\uparrow + 2 H_2O}</math>
Шыйыҡландырылған кислота металдар менән түбәндәге схема буйынса тәьҫир итә:
293 юл:
: <math>~\mathsf{4Zn + 10HNO_3 (3%)= 4Zn(NO_3)_2 + NH_4NO_3 + 3H_2O}</math>
==
{{иҫкәрмәләр}}
[[Категория:Химик элементтар бүлектәре]]
[[Категория:Металдар]]
| |||