Юҡҡа сығып барыусы төрҙәр: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
Охранный статус
 
Юҡҡа сығыу хәүефе
Үлеп бөткәндәр (юҡҡа сыҡҡандар)
Юҡҡа сығыусылар (EX)
Ҡырағай тәбиғәттә юҡҡа сығыусылар (EW)
Юҡҡа сығыу ҡурҡынысында
Юҡҡа сығыу сигендәге төрҙәр (CR)
Юҡҡа сығып барыусы төрҙәр (EN)
Сетерекле(Уязвимые) төрҙәр (VU)
 
Хәүеф ҙур түгел
Һаҡланһын өсөн көс һалыуға бәйле төрҙәр. CD)
Сетерекле хәлдә ҡалыу ихтималы янаған төрҙәр (NT)
Хәүеф ныҡ янамаған төрҙәр (LC)
 
Башҡа сәбәп
Хәлдәрен баһалау өсөн мәғлүмәттәр етмәгән төрҙәр [en] (DD)
Күпме хәүеф янауы асыҡланмаған төрҙәр[en](NE)
 
Шулай уҡ
Халыҡ-ара тәбиғәтте һаҡлау берекмәһе
Ҡыҙыл китап МСОП
 
'''Юҡҡа сығып барыусы төрҙәр''' ''(англ. Endangered species, EN)'' — һаны ныҡ кәмеп йәки башҡа сәбәптән үлеп бөтөү ҡурҡынысы янаған биологик төрҙәр.
[[Файл:Species_extinction_rate_ru.jpg|thumb|460 px|Эдвард Уилсон һ.б. математик моделенә таянып төҙөлгән график.График әшәү мөхитен юғалтыу менән төрҙәрҙең юҡҡа сығыуы араһында бәйләнеште сағылдыра.]]
 
Юҡҡа сыға барыусы төр— таксономик төр, ләкин төр эсендә айырым төркөм дә булырға мөмкин .Мәҫәлән, төрсә(подвид) . Халыҡ-ара тәбиғәтте һаҡлау берекмәһе(ХТҺБ) Юҡҡа сығып барыусыларға барлыҡ организмдарҙың 40 % -ы инә тип бара (2006йй. Мәғлүмәттәр).<ref name= "ВСОП">[https://web.archive.org/web/20060630054235/http://www.iucnredlist.org/info/tables/table1 Статистика Красного списка, 2006.]</ref> (Иҫкәрмә: Халыҡ-ара тәбиғәтте һаҡлау берекмәһе(ХТҺБ) ниндәйҙер дәрәжәлә хәүеф янаған бөтә төрҙәр тураһында ла мәғлүмәт йыя.)
Юл 32 ⟶ 10:
Күп илдәрҙә айырым төрҙәрҙе һаҡлауға йүнәлтелгән закондар бар.Мәҫәлән, һунар итеүгә, ер ҙләштереүҙә сикләүҙәр йәки ҡурсаулыҡтар(заповедник) булдырыу. Ысынында, хәүеф янаған төрҙәрҙең бик әҙе генә юридик яҡтан яҡлау ала.Күпселеге иһә, йәмәғәтселектең күҙ уңына эләкмәй ҙә, яйлап ҡына юҡҡа сыға барыу өҫтөндә. Һуңғы 150 йыл эсендә күп төрҙәрҙең юҡҡа сығыуы борсоу һала.Төрҙәрҙең юҡҡа сығыу тиҙлеге, Ер тарихының алдағы бөтә дәүерҙәренән 10-100 тапҡырға арттҡан.Әгәр ошо темп һаҡланһа, көсәйһә,алдағы ун йыллыҡта юҡҡа сығыусы төрҙәр миллионлап буласаҡ<ref>[http://www.sciencemag.org/content/269/5222/347 S.L. Pimm, G.J. Russell, J.L. Gittleman, T.M. Brooks, «The Future of Biodiversity», Science, 21 July 1995, Vol. 269 no. 5222 pp. 347—350, DOI: 10.1126/science.269.5222.347.]</ref>. Күпселек кешеләр айырым имеҙеүселәрҙе йәки ҡоштарҙы һаҡлау өсөн теләктәшлек белдерһәләр ҙә, иң мөһим экологик проблема булып экосистемаларҙың тотороҡлоғына янаған хәүеф тора. Экосистеманы, мөхитте һаҡламайынса, төрҙәрҙе һаҡлап ҡалып булмай. Экосистемала аҙыҡ сылбырының иң мөһим быуыны булып торған төрҙәре юҡҡа сыға.
{{Фоторяд|Siberischer tiger de edit02.jpg|Moscow zoo white tiger.jpg|ш1=290|ш2=250|текст=Һулда: Амур юлбарыҫы, подвид тигра. [[Юлбарыҫ]]тар — юҡҡа сығып барыусы хайуандар, ә амур юлбарыҫы хәле бигерәк тә киҫкен<br />Уңда : Аҡ юлбарыҫ}}
 
==Төрҙәр юҡҡа сығыу ниндәй эҙемтәләргә килтерә ==
Юл 53 ⟶ 31:
Төрҙең һаҡлау статусы - уның киләсәктә йәшәй алыуына ышаныс бирә. Бындай статус биргәндә күп факторҙар: төрҙең әлеге һаны ғына түгел, ә ваҡыт арауығында үҙгәреүе(арта, кәмей),тереклек иткән экосистемала заттарының һаны нормала булыу, янаған хәүеф, төргә тереклеген һаҡларға ярҙам итә алырлыҡ факторҙар иҫәпкә алына
==Ҡыҙыл китап (МСОП)==
[[Файл:Status iucn3.1 EN.svg|thumb|Ҡыҙыл китаптағы(МСОП) юҡҡа сығып барыусы төрҙәр «ҡурҡыныс аҫтындағы төрҙәр» рәтенә, шулай уҡ саҡта, быть частью «ҡурҡынысҡа дусар ителеүселәр» исемлегенең өлөше булырға мөмкин.
]]
Ҡыҙыл китаптағы(МСОП) юҡҡа сығып барыусы төрҙәр «ҡурҡыныс аҫтындағы төрҙәр» рәтенә, шулай уҡ саҡта, быть частью «ҡурҡынысҡа дусар ителеүселәр» исемлегенең өлөше булырға мөмкин.
 
Төрҙең һаҡлау статусы буйынса һәр яҡлап ентекле мәғлүмәтте Ҡыҙыл китап( МСОП) бирә. Унда төрҙәр 9 категорияға бүленә: