Яҡтылыҡ: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
"Свет" битен тәржемә итеп төҙөлгән
 
19 юл:
Яҡтылыҡ мөхиттәр араһындағы сиктә һына һәм сағыла.  Мөхиттә таралғанда яҡтылыҡ матдә тарафынан йотола йә сәселә. Мөхиттең оптик үҙенсәлектәре һыныу күрһәткесе менән тасуирлана, уның ғәмәли өлөшө яҡтылыҡтың вакуумдағы фаза тиҙлегенең бирелгән мөхиттәге фаза тиҙлеге нисбәтенә тиң, ә уйҙырма өлөшө яҡтылыҡ йотолоуын тасуирлай. Изотроп мөхиттәрҙә яҡтылыҡ таралыуы йүнәлешкә бәйле түгел, уларҙа һыныу күрһәткесе скаляр функция булып тора (дөйөм осраҡта ваҡытҡа һәм координатаға бәйле); анизотроп мөхиттәрҙә тензор рәүешендә кәүҙәләнә. Һыныу күрһәткесенең яҡтылыҡ тулҡыны оҙонлоғона бойондороҡло булыуы (дисперсия) төрлө оҙонлоҡтағы тулҡынлы яҡтылыҡтың мөхиттә төрлө тиҙлек менән таралыуына килтерә; шул арҡала монохроматик булмаған яҡтылыҡ (мәҫәлән, аҡ) спектрға тарҡала ала. 
 
Теләһә ҡайһы электромагнит тулҡын кеүек үк, яҡтылыҡ та полярлашырға мөмкин. Һыҙатлап полярлашҡан яҡтылыҡтың яҫылығы (полярлашыу яҫылығы) була, унда  тулҡындың электр векторының тирбәлештәре бара. Түңәрәкләп полярлашҡан яҡтылыҡтың электр векторы полярлашыу йүнәлешенә бәйле сәғәт уғы буйынса йә уға ҡаршы әйләнә. Полярлашмаған яҡтылыҡ осраҡлы полярлашыу йүнәлештәре хас булған яҡтылыҡ тулҡындары ҡатнашмаһы булып тора. Полярлашҡан яҡтылыҡ полярлашмаған яҡтылыҡтан уны  поляризатор аша үткәреп   йәки мөхиттәр араһындағы сиккә билдәле бер мөйөш яһап төшкәндә ошо сик аша үткәреп/сағылдырып айырып алына ала. Ҡайһы бер мөхиттәр үткенүткенсе яҡтылыҡтың полярлашыу яҫылығын әйләндерергә һәләтле, ә әйләнеү мөйөшө оптик әүҙем матдәнең күпме тупланған булыуына бәйле була; был күренеш, мәҫәлән, матдәгә поляриметрик анализ үткәргәндә (әйтәйек, шәкәрҙең иретмәләге миҡдарын үлсәгәндә) ҡулланыла. 
 
Яҡтылыҡ көсөнөң һан күрһәткестәрен бер нисә төрҙәге фотометрик дәүмәл ярҙамында баһалайҙар. Улар араһында  энергетик һәм яҡтылыҡ дәүмәлдәре төп дәүмәлдәр булып тора. Энергетик дәүмәлдәр яҡтылыҡты кеше күҙе тарафынан ҡабул ителеүгә бәйләмәйсә һүрәтләй. Улар энергия йәки ҡеүәт  берәмектәре, йәнә уларҙың сығарылмалары менән бирелә. Энергетик дәүмәлдәргә нурланыу энергияһы, нурланыу ағымы, нурланыу көсө, энергетик сағыулыҡ, энергетик яҡтыртылыш һәм нурландырылыш ҡарай.  
 
Һәр энергетик дәүмәлдең уға тап килгән аналогы —  фотометрик яҡтылыҡ дәүмәле була. Яҡтылыҡ дәүмәлдәре энергетик дәүмәлдәрҙән яҡтылыҡты уның кешегә күренеү һәләтенә ҡарап баһалауы менән айырыла. Үрҙә һаналған энергетик дәүмәлдәрҙең яҡтылыҡ аналогтары — яҡтылыҡ энергияһы, яҡтылыҡ ағымы, яҡтылыҡ көсө, сағыулыҡ, яҡтыртылыш һәм яҡтыртылғанлыҡ. 
 
Күҙҙең яҡтылыҡты ҡабул итеү һәләтенең яҡтылыҡ тулҡыны оҙонлоғона бәйлелеген яҡтылыҡ дәүмәлдәре менән иҫәпләү шуға килтерә: ҡиммәттәр, мәҫәлән, йәшел һәм миләүшә төҫөндәге яҡтылыҡ тарафынан күсерелгән энергия ҡиммәттәре  бер үк төрлө булғанда, яҡтылыҡ энергияһы беренсе осраҡта икенсеһенә ҡарағанда байтаҡҡа ҙурыраҡ була. Был һөҙөмтә кеше күҙенең йәшел яҡтылыҡҡа һиҙгерлеге миләүшә төҫлө яҡтылыҡҡа ҡарағанда юғарыраҡ булыуын раҫлай. 
44 юл:
 
== Яҡтылыҡтың оптик үҙенсәлектәре ==
Яҡтылыҡты һәм яҡтылыҡ менән материяның үҙ-ара тәьҫир итешеүен өйрәнеү оптика тип аталаатайҙар. Оптик күренештәрҙе, мәҫәлән, йәйғорҙо һәм төньяҡ балҡышын күҙәтеү һәм өйрәнеү яҡтылыҡтың тәбиғәтен аңларға ярҙам итә. 
 
=== Һыныу ===
58 юл:
== Яҡтылыҡ сығанаҡтары ==
Яҡтылыҡ зарядлы киҫәксәләр ҡатнашҡан бик күп физик процестарҙа барлыҡҡа килә. Торошо сығанаҡтың температураһына бәйле булған максимумға эйә тотош спектрлы йылылыҡ нурланышы иң мөһимдәргә инә. Яҡтылыҡ сығанағы булып торған башҡа процестар:
* электрон ҡатламдарҙа атомдар һәм молекулаларҙың бер кимәлдән икенсеһенә күсеүе (был процестар һыҙыҡлы спектр бирә һәм үҙенән-үҙе нурланыуҙы ла — газлы лампаларҙа, светодиодтарҙа һ. б., лазерҙарҙағы мәжбүри нурланыуҙы ла эсенә ала);
* зарядланған киҫәксәләрҙең тиҙләнеүе һәм тотҡарланыуы менән бәйле процестар (синхротрон нурланыш, циклотрон нурланыш, тотҡарланыусы нурланыш); 
* зарядлы киҫәксә бирелгән мөхиттәге фаза тиҙлегенән юғарыраҡ тиҙлек менән хәрәкәт иткәндә барлыҡҡа килә торған Черенков нурланышы;
98 юл:
 
== Яҡтылыҡ баҫымы ==
Яҡтылыҡ үҙенең юлында объекттарға баҫым яһай  — был күренеш Максвелл тигеҙләмәләренән сығарыла алмай, ләкин фотондарҙың ҡаршылыҡ менән осрашып бәрелешкәндә үҙ импульсын тапшырыуын күҙҙә тотҡан корпускуляр теория менән еңел аңлатыла. Яҡтылыҡ баҫымы яҡтылыҡ шәлкеменең с-ҡа, яҡтылыҡ тиҙлегенә, бүленгән ҡеүәтенә тиң; с дәүмәле арҡаһында яҡтылыҡ баҫымы эффекты көндәлек объекттарға һиҙелеп бармай. Мәҫәлән, бер милливатлы лазер таяҡсаһы 3,3 пН самаһы баҫым хасил итә.  ОшоОшолай итеп, рәүешле яҡтыртылған объектты күтәрергә булыр ине. Дөрөҫ, 1 пеннилыҡ тимер аҡсаны күтәреү өсөн 30 миллиард самаһы 1-мВт лазер таяҡсаһы кәрәк буласаҡ.<ref>{{Ҡалып:Citation|last=Tang|first=Hong X.|date=October 2009|title=May the Force of Light Be with You|periodical=IEEE Spectrum|pages=pp. 41-45|url=http://www.spectrum.ieee.org/semiconductors/devices/photonics-breakthrough-for-silicon-chips|accessdate=7 September 2010}}</ref>  Шуға ҡарамаҫтан,  нанометрҙар масштабында яҡтылыҡ баҫымы эффекты иғтибарға лайыҡ. Механизмдарға идара итеү һәм интеграль һыҙмаларҙа нанометрлы коммутаторҙарҙы тоҡандырыу-һүндереү өсөн яҡтылыҡ баҫымын файҙаланыу  йәһәтенән әүҙем тикшеренеүҙәр алып барыла.<ref>See, for example, [http://www.eng.yale.edu/tanglab/research.htm nano-opto-mechanical systems research at Yale University].</ref>
 
Ҙур масштабтарҙа яҡтылыҡ баҫымының, дөрөҫ булмаған формалы астероидтарға тәьҫир итеп (ел тирмәненең ҡалаҡтарына көс төшкән кеүек), уларҙы   шәберәк өйөрөлөргә мәжбүр итеүе мөмкин<ref>{{Ҡалып:Cite web|url=http://discovermagazine.com/2004/feb/asteroids-get-spun-by-the-sun/|title=Asteroids Get Spun By the Sun|author=Kathy A.|work=Discover Magazine|date=2004-02-05|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BOracgr3|archivedate=2012-10-14}}</ref>. Шулай уҡ йыһан киңлегендә космос караптарының хәрәкәтен шәбәйтеү өсөн ҡояш елкәндәре эшләү мөмкинлеге лә өйрәнелә.<ref>{{Ҡалып:Cite web|url=http://www.nasa.gov/vision/universe/roboticexplorers/solar_sails.html|title=Solar Sails Could Send Spacecraft 'Sailing' Through Space|work=[[NASA]]|date=2004-08-31|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BOrbLG0M|archivedate=2012-10-14}}</ref><ref>{{Ҡалып:Cite web|url=http://www.nasa.gov/centers/marshall/news/news/releases/2004/04-208.html|title=NASA team successfully deploys two solar sail systems|work=NASA|date=2004-08-09|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BOrcCo2u|archivedate=2012-10-14}}</ref>
105 юл:
 
=== Антик Греция һәм Рим ===
Б. э. т. V быуатта Эмпедокл донъяла бөтә нәмә лә дүрт элементтан — уттан, һауанан, тупраҡтан һәм һыуҙан — тора тип фараз иткән. Уның фекеренсә,  ошо дүрт элементтан Афродита алиһә кеше күҙен хасил иткән һәм унда ут ҡабыҙған, шул уттың балҡыуы күреү мөмкинлеген биргән. Кешенең төн ҡараңғылығында көндөҙгө кеүек күрә алмауын Эмпедокл күҙҙән таралған нурҙарҙың яҡтылыҡ сығанаҡтары, мәҫәлән, ҡояш,  менән бәйле булыуынабулыуы бәйләгәнменән аңлатҡан.  
 
Б. э. т. 300 йыл тирәһендә [[Евклид]]  «Оптика» тигән хеҙмәтен яҙа, унда яҡтылыҡ үҙенсәлектәрен тикшерә. Евклид раҫлауынса, яҡтылыҡ тура һыҙыҡ буйынса тарала. Ул яҡтылыҡ сағылыу закондарын өйрәнә һәм уларҙы математик йәһәттән һүрәтләй. Ул кешенең күреүен күҙҙән сыҡҡан нур һөҙөмтәһе итеп ҡарауға шик белдерә, ни өсөн кеше төнгө күккә ҡарау менән кеше шунда уҡ йондоҙҙарҙы күрә, тигән һорауҙы бирә. Был мәсьәләне кеше күҙенән сыҡҡан нурҙың сикһеҙ ҙур тиҙлеккә эйә булыуы менән генә хәл итеп булыр ине. 
 
Б. э. т.  55 йылда иртә грек атомсы философтарының идеяларын дауам иттергән Рим яҙыусыһы Лукреций «Хәл-ваҡиғаларҙың тәбиғәте тураһында» тигән хеҙмәтендә ҡояш яҡтылығы һәм йылыһының ваҡ ҡына хәрәкәтсән киҫәксәләрҙән тороуы тураһында яҙа. Ләкин Лукреций ҡараштары киң танылыу тапмай. 
116 юл:
17 быуаттан бирле яҡтылыҡтың тәбиғәте тураһында фәнни бәхәстәр тулҡын һәм корпускуляр теориялар яҡлылар араһында бара. Тулҡын теорияһын  [[Рене Декарт]] нигеҙләй. Ул яҡтылыҡты донъя субстанцияһында — пленумда — барған тайпылыштар тип ҡарай.  Корпускуляр теорияны Пьер Гассенди сығара, [[Исаак Ньютон]] да ошо теория яҡлы булыуын белдерә. Тулҡын теорияһын Роберт Гук менән Христиан Гюйгенс эшләй. Гюйгенс фекеренсә, яҡтылыҡ тулҡындары махсус мөхиттә — эфирҙа — тарала. 
 
19 быуат башында Томас Юнгтың дифракция менән тәжрибәләре тулҡын теорияһы файҙаһына ышандырғыс дәлилдәр бирә. Юнг фекеренсә, төрлө төҫтәр тулҡындың төрлө оҙонлоғона тап килеүе траһында фекер белдерәкилә. Шул уҡ ваҡытта Малюс менән Бионың полярлашыу буйынса тәжрибәләре ул осорҙа корпускуляр теорияны өҫтөн итерлек дәлилдәр бирә. Әммә Ампер 1815 йылда  Френелгә, әгәр яҡтылыҡ арҡыры тулҡындарҙан тора тип ҡаралһа,  яҡтылыҡ полярлашыуын тулҡын теорияһы менән дә аңлатып булыуын әйтә. 1817 йылда Фәндәр академияһы өсөн мемуарында Огюстен Френель үҙенең тулҡын теорияһын тасуирлай. 
 
Электромагнитлылыҡ теорияһы барлыҡҡа килгәс, яҡтылыҡ электромагнит тулҡын кеүек тип ҡарала.
122 юл:
Тулҡын теорияһының нигеҙе 19 быуатта Майкельсон-Морли тәжрибәһендә эфирҙың табылмауы сәбәпле ҡаҡшай. Тулҡындар таралһын өсөн тейешле мөхиттең булыуы шарт, әммә бик ентекле үткәрелһә лә, тәжрибәләр ундай мөхитте табырға ярҙам итмәй. Был [[Альберт Эйнштейн]]<nowiki/>дың махсус сағыштырмалыҡ теорияһын эшләүенә сәбәп була. Электромагнит тулҡындар тәбиғәте матдәлә тайпылыштар таралыуға ҡарағанда күпкә ҡатмарлыраҡ булып сыға. Яҡтылыҡтың фотон тип аталған кванттар менән таралыуы теорияһы хасил була. Эйнштейн, фотоэффект күренешен тикшереп, яҡтылыҡ энергияһы йотолоу ҙа кванттар менән барғанлығын аса.  
 
Квант механикаһы үҫеү менән Луи де Бройлдең корпускуляр-тулҡын дуализмы тураһындағы идеяһы нығына, уға ярашлы, яҡтылыҡ тулҡын үҙенсәлектәренә лә (дифракция һәм интерференция уға бәйле), корпускуляр үҙенсәлектәренәүҙенсәлектәргә лә (йотолоу һәм нурланыу һәләттәре) эйә. 
 
== Күҙҙең яҡтылыҡты ҡабул итеүе ==
[[Файл:Cone-response.svg|right|thumb|280x280px|Күҙ шекәрәһендәге өс типтағы колба һынлы күҙәнәктәр һиҙгерлегенең нормалашҡан спектраль бәйлелектәре. Өҙөк һыҙыҡ менән цилиндр һынлы күҙәнәктәрҙең  яҡтылыҡҡа һиҙгерлеге күрһәтелгән. ]]
Яҡтылыҡ булғанға һәм дә уны ҡабул итергәитеү һәләтебеҙ барлығы арҡаһындабулғанға ғына беҙ тирә-яғыбыҙҙағы донъяны күрә алабыҙ. Кеше күҙгә күренә торған диапазонда электромагнит нурланышты күҙенең селтәрле шекәрәһендә уны тота торған рецепторҙар булғанғаярҙамында ҡабул итә ала
 
Кеше күҙенең селтәрле шекәрәһендә яҡтылыҡҡа һиҙгер ике төрлө күҙәнәктәр бар: цилиндр һынлы  һәм колба һынлы. Цилиндрҙар яҡтылыҡҡа үтә һиҙгер һәм әҙ яҡтыртылыу шарттарында эшләй, шуның менән төндә күреү өсөн яуаплы. Ләкин бөтә цилиндрҙарҙың спектраль бәйлелеге бер төрлө, шунлыҡтан улар төҫтө айырыу һәләтенә эйә түгел һәм улар ярҙамында алынған һүрәт аҡ-ҡара төҫтә генә була. 
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Яҡтылыҡ» битенән алынған