Антарктида: өлгөләр араһындағы айырма

'''Антаркти́да''' ({{lang-el|ἀνταρκτικός}}  — [[Арктика|Арктиканың]] ҡапма-ҡаршыһы)  — Ер шарының иң [[көньяҡ|көньяғында]] урынлашҡан [[ҡитға]] ([[континент]]). Антарктиданың үҙәге [[Көньяҡ]] географик полюс менән яҡынса тура килә.

Антарктида [[Һинд|Һинд океаны|Һинд]], [[Тымыҡ|Тымыҡ океан|Тымыҡ]] һәм [[Атлантик океан]]дар һыуҙары менән йыуыла (ҡайһы бер илдәрҙә был океандарҙың көньяҡ өлөшөн Көньяҡ океан тип иҫәпләйҙәр).

Майҙаны  — 4,4  млн. кв.км, шуның 1,6  млн кв.км² өлөшөн шельф боҙлоғо тәшкил итә.

Антарктида рәсми рәүештә [[1820]] йылдың 28 ғинуарында [[Беллинсгаузен, Фаддей Фаддеевич]] һәм [[Лазарев, Михаил Петрович|Михаил Лазарев]] етәкселегендәге урыҫ экспедицияһы тарафынан асыла.

Элек көньяҡ материктың булыуы фаразға нигеҙләнеп кенә раҫланған.

[[Беллинсгаузен, Фаддей Фаддеевич|Фаддей Беллинсгаузен]] һәм [[Лазарев, Михаил Петрович|Михаил Лазарев]] экспедицияһы көньяҡтағы боҙлоҡто урап сығып, алтынсы ҡитға булыуын иҫбатлай.

Антарктида – — ғәжәп тәбиғәтле берҙән-бер материк. Поляр тикшереүселәр уны йәнһеҙ, аҡ боҙло материк тип исем биргән. Ҡышын поляр төндәр, ә йәйен поляр көндәр була. Ҡояш сығыу һәм батыу күренешен йыллына бер генә тапкыр күҙәтеп була. Антарктидала Ерҙәге сөсө һыуҙың 80%-ы тупланған.

Антарктида  — [[Ер]]ҙә иң бейек континент, [[диңгеҙ өҫтө бейеклеге]]нән уртаса 2000  м бейеклектә, үҙәк өлөшө 4000  м бейеклектә. Материктың ҙур өлөшө боҙ менән ҡапланған, тик 0,3  % (40 мең кВ. км.) өлөшө генә боҙҙан асыҡ. [[Трансатлантик тауҙары]] Антарктиданы, геологик төҙөлөшө төрлө булған, [[Көнсығыш Антарктида]]ға һәм [[Көнбайыш Антарктида]]ға бүлә.

Яҡынса боҙ ҡалынлығы 2500—2800  м, Көнсығыш Антарктидала максималь боҙ ҡалынлығы —4800  м. Ҡитғаның яры буйында барлыҡҡа килгән боҙлоҡ ярылып төшөп [[айсберг]]тар барлыҡҡа килтерә.

Көнсығыш Антарктиданың геологик платформаһы боронғо кембрийға тиклемге геологик осорҙа барлыҡҡа килгән. Төҙөлөшө [[Һиндостан]], [[Бразилия]], [[Африка]] һәм [[Австралия]] платформаһы менән оҡшаш. Был платформалар [[Гондвана]] суперконтиненты тарҡалыу һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән. Тау тоҡомдарының йәшен 2,5  — 2,8  млрд. йыл, тип билдәләйҙәр.

Антарктида климаты бик ҡырыҫ – — температура [[йәй]]ен –30 −30 °C-тан юғары күтәрелмәй, ә [[ҡыш]]ын –70 −70 °C-тан да түбәнерәк була. Ерҙәге иң түбән температура (-89,2  °C) Антарктидалағы "«Восток"» станцияһында теркәлә. [[Йәй]] ваҡытында Антарктида [[Ҡояш]] йылыһын экваториаль зонаға ҡарағанда ла күберәк ала, ләкин был йылылыҡтың 90 % ҡар һәм боҙ өҫтөнән сағылып, кире космосҡа тарала. Климаттың ҡырыҫлығын өс шарт билдәләй. Беренсенән, географик урыны. Икенсенән, ҡеүәтле боҙлоҡ ҡатламының булыуы. Өсөнсөнән, болоттарҙың булмауы, быныһы материктың артабан да һыуыныуға килтерә. Антарктиданың өҫтөндәге йотолған 10 % йылылыҡ та, боҙлоҡтан сағылып ҡаҡлыҡҡан 90 % ҡояш йылыһы кеүек үк, космосҡа кире китә.