Википедия

Төрки ҡағанлығы: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Айсар (фекер алышыу | өлөш)
100 548 төҙәтеү
аныҡлаштырыу
Айсар (фекер алышыу | өлөш)
100 548 төҙәтеү
аныҡлаштырыу
5 юл:
|карта =Тюркский каганат.png
|столица =552-603 [[Суяб]]<ref name="ReferenceA">{{книга|автор =Сосанов Кошали. |заглавие =История Казахстана. Справочная пособие |ответственный =Бибимара Омарова |место =Алматы |издательство =«Ол-Жас баспасы» |год =2007 |страницы =22-23 |страниц =112 |isbn =9965-651-56-6 }}</ref><ref name="ReferenceB">{{книга|заглавие =Методические рекомендации по подготовке школьников к ЕНТ по истории Казахстана |ответственный =Локотинова О. С. Гребенюк Ю. П |место =Алматы |издательство =«Институт повышение квалификации и переподготовки кадров системы образования» |год =2005 |страницы =26 |страниц =100 }}</ref><ref name="ReferenceD">{{книга|автор =Татьяна Владимировна Зепп. |заглавие =Пособие для подготовки к единому национальному тестированию (ЕНТ) по истории Казахстана |ответственный =Омирбекова М; Касымхан Ж; Шаяхмет Г |место =Алматы |издательство =«Зият Пресс» |год =2006 |страницы =23 |страниц =196 |серия = |isbn =5-7667-7905-4 |тираж =2000 }}</ref>
|язык = [[Орхон-енисей телдәре|боронғо төрки]]
|образовано = 552
|ликвидировано = 603
33 юл:
Жужандәрҙең һөжүмдәре арҡаһында көсһөҙләнгән усундар ҡаршылыҡ күрһәтмәй, 555 йылда Истеми ғәскәрҙәре [[Арал диңгеҙе]]нә барып етә. Әммә Аралдан төньяҡта йәшәгән ''уар'' менән ''эфталит'' ҡәбиләләре ныҡлы ҡаршылыҡ күрһәтә, улар бары тик 558 йылда ғына яулап алына. Төркиҙәр [[Волга]]ға килеп етә, әммә уның аръяғына сығып тормай. Ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә бына шулай Волганан ''Хинган'' тауҙарына тиклемге биләмәләрҙә ҙур күсмә империя төҙөлә.
 
561—563 йылдарҙа төркиҙәр эфталиттарға ҡаршы [[Иран]] менән союзкилешеү төҙөй. [[564]] йлда шаһ [[''Хосрау Ануширван]]'' етәкселегендәге ғәскәрҙәр стратегик яҡтан бик мөһим өлкәне — Тохарстанды ҡуләғҡулға төшөрә. [[565]] йылда [[''Нахшаб]]'' янындағы һуғышта төркиҙәр еңеүгә ирешә, һәм [[''Соғд]]'' Төрки ҡағанатынаҡағанлығына ҡушыла. Эфталиттарҙың төп көсө [[567]] йылда ''Бохара'' эргәһендә тамам ҡыйратыла. Урта Азияны яулап алғандан һуң, ҡағанат [[Бөйөк Ефәк юлының]] һиҙелерлек өлөшөн үҙ күҙәтселегенәкүҙәтеүенә ала. УларҙыңУлар власыхакимлеге аҫтындағы төркиҙәр, соғҙиҙар Византия менән турана-тура сауҙа бәйләнештәре алып барыу яҡлы була. Шуға бәйле 568 йылда Истеми ҡаған соғҙи сауҙагәре Маниах етәкселегендә [[Константинополь|Константинополгә]] илселек ебәрә. Византия императоры Юстин II менән һөйләшеүҙәр алып барыу һөҙөмтәһендә сауҙа килешеүенә һәм Иранға ҡаршы хәрби килешеүгә ҡул ҡуйыла. Византия-төрки союзы төҙөлгәндән һуң Иран ҡағанатҡа йыл һайын 40 мең алтын [[динар]] күләмендә яһаҡ түләргә һәм сауҙа эштәренә ҡаршылыҡ күрһәтмәҫкә тейеш була.
575 йылда Иран менән Византия төркиҙәргә ҡаршы берләшә. Быға ҡаршы яуап итеп 576 йылда төрки ғәскәрҙәре Византия вассалы — Киммерий Боспорын ҡыйрата, Ҡырымға һәм Көнбайыш Кавказға еңеүле походтар яһай. Шул яулап алыуҙары һөҙөмтәһендә ҡағанат Бөйөк Ефәк юлының бөтә мөһим участкаларын үҙ күҙәтселегендә тота башлай, шул арҡала карауан сауҙаһынан төрки аҡһөйәктәре ҙур табыш ала.
576—577 йылдарҙа Төрки ҠағанатыҠағанлығы Төньяҡ Ци ҡытай дәүләтен ҡыйрата. Икенсе ҡытай дәүләте, Төньяҡ Чжоу, Төрки ҠағанатынаҠағанлығы йыл да 100 мең киҫәк ефәк туҡыма менән яһаҡ түләй.
 
== Ҡағанлыҡтың тарҡалыуы ==
Тик төрки державаның ҡеүәте, оҙаҡҡа бармай, ҡаҡшай. 581 йылда [[''Тоба-хан]]'' вафатынан һуң Төрки ҡағанатыҡағанлығы үҙ-ара һуғыштар, социаль ҡаршылыҡтар, Ҡытайҙың ҡағанат сиктәренә һөжүмдәре, күрше илдәр менән һуғыштар алып барыуҙар һөҙөмтәһендә ике өлөшкә: [[Көнбайыш төрки ҡағанаты]]на һәм [[Көнсығыш төрки ҡағанаты]]наҡағанлыҡтарына тарҡала.
 
== Дәүләт төҙөлөшө ==
[[''Ҡаған (хан)]]'' — ҡағанатҡаҡағанлыҡта баш етәксехаким, хәрби етәксе. Ҡағандан һуңғы етәксе — [[''ябгу]]''. Тәхет вариҫы [[''тегин]]'' титулына эйә булған. ҠағанаттаҠағанлыҡта башҡа юғары титулдар: [[''шад]]'', [[''эльтебер]]''. Хөкөм эштәрен [[''буюрук]]'' менән [[тархан]]дар''тархандар'' башҡарған.
 
== Иҡтисады һәм хужалығы ==
Төркиҙәрҙең төп шөғөлө [[малсылыҡ]], утлаусы хайуандар аҫырау булған. Уларҙың төп туҡланыу аҙығынаҙығы [[ит]], эсемлегенэсемлеге [[ҡымыҙ]] тәшкил иткәнбулған. Кейем-һалым тегеү, тирмә яһау өсөн тире файҙаланылған. Шулай уҡ кейеҙ баҫыу, йөн туҡымалар әҙерләү менән шөғөлләнгәндәр. КөтөүҙәгеКөтөүҙәрҙә күпселек мал-тыуарбашлыса һарыҡ менән йылҡынанйылҡы торғанбулған. Иҡтисад нигеҙендәЙәмғиәттә парлы ғаилә ятҡанөҫтөнлөк иткән.
Төркиҙәр тимер табыу һәм уны эшкәртеү сәнәғәтен уңышлы үҙләштергән. Металлургияны үҫтереүБыл төрки хандарына ғәскәрҙәрен өр-яңытулыһынса баштаняңынан ҡораландырыу мөмкинлеге биргән.
 
== Этник составы ==
64 юл:
* 566 — Урта Азия Төрки ҡағанлығына ҡушыла.
* 567—571 — Төрки ҡағанлығының хазар менән болғарҙарҙы буйһондороуы.
* 569 — [[Фарсы дәүләте]] менән һуғыш башлау һәм солох төҙөү.
* 572 — Муҡан ҡаған вафаты. Тәхеткә [[Тобо хан]]дыңхандың ултырыуы.
* 576 — Истеми ҡағандың, Тобо хандың вафат булыуҙары.
* 581 — Төрки ҡағанатындаҡағанлығында тотороҡһоҙлоҡ башланыуы.
* 590 — [[Гаочан]]дыңГаочандың Төрки ҡағанатыҡағанлығы тарафынан яуланыуы.
* 593 — Төрки ҡағанатындаҡағанлығында тотороҡһоҙлоҡтоң тамамланыуы.
* 603 — Төрки ҡағанлығы ике өлөшкә: Көнбайыш һәм Көнсығыш төрки ҡағанлыҡтарына тарҡала.
 
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Төрки_ҡағанлығы» битенән алынған