|
}}
[[Рәсем:Flag of Esperanto.svg|200px|thumb|Эсперанто байрағы]]
'''Эсперанто теле''' – — [[яһалма телдәр]] араһында иң киң кулланылған [[тел]]. Был телдең исеме [[1887]] йылда тәү башлап [[Unua Libro]] (Беренсе китап) мәҡәләһен баҫтырыусы [[Людвиг Лазар Заменһоф|Лазарь (Людвиг) Марк улы За́менһофтың]] [[псевдоним]]ынан (Доктор Эсперанто) алынған. Эсперанто "«''өмөтләнеүсе''"» тигәнде аңлата. Заменгофтың маҡсаты – — халыҡ-ара аңлашыу өсөн өйрәнеүгә еңел булған тел барлыҡҡа килтереү булған. Уның уйынса, был тел туған телдәрҙе алмаштырырға түгел, ә ярҙамсы тел булараҡ хеҙмәт итергә тейеш була.
Рәсми рәүештә бер ил дә был телде ҡабул итмәһә лә, 100 000-дән алып 2 миллионға тиклем кеше эсперантоны ҡуллана, яҡынса 1 000 кеше өсөн был тел - — туған тел.
Бөгөнгө көндә эсперанто теле [[туризм|донъя сәйәхәттәрендә]], [[киң мәғлүмәт саралары]]нда, [[әҙәбиәт]]тә, [[телевидение]]ла һәм [[радио]]ла ҡулланыла. Ҡайһы бер дәүләттәрҙең уҡыу системаһы һайланма рәүештә уҡытыу курстарын эсперанто телендә тәҡдим итә.
== Тарих ==
[[Рәсем:1908-kl-t-zamenhof.jpg|thumb|[[Лю́двиг Ла́зарь Заменһо́ф|Людвиг Заменһоф]]]]
Эсперанто 1870-се йылдар аҙағында — – 1880–се1880-се йылдар башында поляк [[офтальмология|офтальмологы]] [[Лю́двик Ла́зарь Заменго́ф|Людвиг Заменгоф]] тарафынан барлыҡҡа килтерелә. Эсперанто телен уйлап сығарғандан һуң ун йыл дауамында Заменгоф әҙәби әҫәрҙәрҙе был телгә әйләндергән һәм шулай уҡ ошо телдә [[проза|прозаик әҫәрҙәр]] һәм [[шиғриәт|шиғырҙар]] ижад иткән, ә 1887 йылдың июлендә [[Варшава]] ҡалаһында [[Unua Libro|эсперанто теленең грамматикаһы]] баҫылып сыҡҡан. Артабанғы 50 йыл эсендә был телдә һөйләшеүсе кешеләр һаны [[Рус империяһы]] һәм [[Көнсығыш Европа]]ла, һуңынан [[Америка]]ла, [[Ҡытай]]ҙа һәм [[Япония]]ла бик тиҙ артҡан. Тәүге йылдарҙа эсперанто телендә һөйләшеүселәр почта һәм матбуғат аша аралашҡан, ә 1905 йылда [[Франция]]ның [[Було́нь-сюр-Мер]] ҡалаһында беренсе донъя [[Эсперанто донъя конгресы|Эсперанто телендә һөйләшеүселәр конгресы]] үткәрелгән. Шунан алып, бындай донъя конгрестары биш [[континент]]та, ике [[Донъя һуғышы]]н һанамағанда, йыл һайын уҙғарылып, 6000-гә тиклем кеше йыйған.
20-се быуат башында ҡыҫка ваҡыт йәшәүсе [[Нейтраль Мореснет]] иле беренсе эсперанто иле итеп булдырылған. Ҡытайҙа 1911 йылғы [[Синьхай революцияһы]]нан һуң ҡайһы бер төркөмдәрҙә ил менән 20-се быуатҡа сағыу итеп аяҡ баҫыу өсөн рәсми тел рәүешендә ҡытай теле урынына эсперанто телен ҡабул итеү тураһында һүҙ йөрөгән, әммә был йүнәлеш яраҡһыҙ тип табылған.
Эсперанто ҡайһы бер халыҡ-ара ойошмаларҙа ҡулланыла, тик был ойошмаларҙың күбенеһе – — эсперантоның үҙенә арналған ойошмалар. Шуларҙың иң ҙуры – — [[Эсперанто донъя ойошмаһы]], был ойошма [[БМО]] һәм [[ЮНЕСКО]] менән рәсми бәйләнеш тота.
== Эсперантола һөйләшеүселәр йәмғиәте ==
=== Телдең географияһы ===
Эсперанто телендә һөйләшеүселәр [[Америка]], [[Африка]] һәм [[Океания]]ға ҡарағанда [[Европа]] һәм [[Көнсығыш Азия]]ла күберәк һәм ауылдарға ҡарағанда ҡалаларҙа күберәк. Бигерәк тә ул Европаның төньяҡ һәм көнсығыш илдәрендә, Азияның Ҡытай, [[Корея]], Япония, [[Иран]] илдәрендә, Американың [[Бразилия]], [[Аргентина]] һәм [[Мехико]] илдәрендә, Африканың [[Того]] һәм [[Мадагаскар]] илдәрендә киң таралған.
Төрлө сығанаҡтар буйынса, эсперантола һөйләшеүселәр һаны – — 2 миллион кеше. 200-2000200—2000 кеше өсөн эсперанто - — туған тел, улар был телде эсперантола һөйләшеүсе ата-әсәһенән өйрәнгән (ҡайһы берҙә ҡатнаш ғаиләләрҙә һәм эсперанистар ғаиләһендә эсператно ғаилә теле булып тора).
=== Мәҙәниәт ===
Эсперанто телендә ижад ителгән һәм тәржемә ителгән әҙәбиәт йыйынтығы байтаҡ - — 25 меңдән ашыу китаптар менән бер рәттән 100-ҙән ашыу журналдар даими баҫыла. Эсперанто телендә һөйләшеүселәрҙең күбеһе был телде донъя сәйәхәттәрендә ҡуллана. Йыл һайын эсперантола һөйләшеүсе 1500 – — 6000 кеше эсперанто телендә һөйләшеүселәр конгресында осраша. Эсперанто телендә яҙылған музыканың күбеһе төрлө халыҡ [[йола]]ларына нигеҙләнә, ә аҙаҡҡы йылдарҙа әҫәрҙәр рок һәм башҡа жанрҙарҙа ижад ителә. Эсперанто телендә ике [[нәфис фильм]] төшөрөлгән.
=== Фән ===
Эсперанто теленең барлыҡҡа килеүенән алып тиерлек был тел ғилми мәҡәләләр баҫтырыу өсөн ҡулланыла. Эсперанто — – "«Эсперанто Университеты"» булараҡ билдәле [[Сан-Марино халыҡ-ара фәнни академияһы]]ның тәуге уҡытыу һәм етәкселек итеү теле булып тора.
== Шулай уҡ ==
* [[Өфө Эсперанто клубы]]
* [[Эсперант әлифбаһы]]
* Борис Колкер. Эсперанто телен өйрәнеселәр өсөн әсбәп. {{ref|www.ikso.net.249}}
* Борис Колкер. Эсперанто телен өйрәнеселәр өсөн тағы бер әсбәп. {{ref|refbot.250}}
* a, b,c alfabeto{{ref|eo.lernu.net.251}}
* ru.lernu.net - — Эсперанто теле уҡыу өсөн сайттың урыҫ телендәге версияһы{{ref|refbot.252}}
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
# {{note|en.wikipedia.org.248}} {{ webcite referenceweb | title= Өфөлә Эсперанто телен һөйөүселәр берләшмәһен ойоштороусы Борис Колкер | url=http://en.wikipedia.org/wiki/Boris_Kolker | date=2010-11-01 }} ▼# {{note|www.ikso.net.249}} {{ webcite referenceweb | title= Борис Колкер. Эсперанто телен өйрәнеселәр өсөн әсбәп. | url=http://www.ikso.net/esperanto-kurso/galerio/30jaroj.php | date=2010-11-01 }} ▼# {{note|refbot.250}} {{ webcite referenceweb | title= Борис Колкер. Эсперанто телен өйрәнеселәр өсөн тағы бер әсбәп. | url=http://esperanto-mv.pp.ru/Esp16/Postparolo.html | date=2010-11-01 }} ▼# {{note|eo.lernu.net.251}} {{ webcite referenceweb | title=lernu!: Kursoj / Porinfanaj / Babili Esperante / Enkonduko | url=http://eo.lernu.net/kursoj/babili/1/alfabetoa.php | date=2010-11-01 }} ▼# {{note|refbot.252}} {{ webcite referenceweb | title= ru.lernu.net - Эсперанто теле уҡыу өсөн сайттың урыҫ телендәге версияһы | url=http://ru.lernu.net | date=2010-11-01 }} ▼
== Notes ==
<div class="references-small <!--
-->{{#if:
| references-column-width
| {{#iferror: {{#ifexpr: 1 > 1
| references-column-count references-column-count-{{{1}}} }} }} }}" style="<!--
-->{{#if:
| {{column-width|{{{colwidth}}}}}
| {{#if:
| {{column-count|{{{1}}}}} }} }}">
{{#tag:references||group=}}</div>
▲# {{note|en.wikipedia.org.248}} {{web reference | title= Өфөлә Эсперанто телен һөйөүселәр берләшмәһен ойоштороусы Борис Колкер | url=http://en.wikipedia.org/wiki/Boris_Kolker | date=2010-11-01 }}
▲# {{note|www.ikso.net.249}} {{web reference | title= Борис Колкер. Эсперанто телен өйрәнеселәр өсөн әсбәп. | url=http://www.ikso.net/esperanto-kurso/galerio/30jaroj.php | date=2010-11-01 }}
▲# {{note|refbot.250}} {{web reference | title= Борис Колкер. Эсперанто телен өйрәнеселәр өсөн тағы бер әсбәп. | url=http://esperanto-mv.pp.ru/Esp16/Postparolo.html | date=2010-11-01 }}
▲# {{note|eo.lernu.net.251}} {{web reference | title=lernu!: Kursoj / Porinfanaj / Babili Esperante / Enkonduko | url=http://eo.lernu.net/kursoj/babili/1/alfabetoa.php | date=2010-11-01 }}
▲# {{note|refbot.252}} {{web reference | title= ru.lernu.net - Эсперанто теле уҡыу өсөн сайттың урыҫ телендәге версияһы | url=http://ru.lernu.net | date=2010-11-01 }}
[[Категория:Эсперанто теле|*]]
| 