Төрки ҡағанлығы: өлгөләр араһындағы айырма

{{Историческое государство

|флаг = Gokturks.png

|карта =Тюркский каганат.png

|п4 =

}}

 

== Тарихы ==

[[Усундәр]]ҙең ҡеүәте бөткәндән һуң, [[Етеһыу]] араһы даими рәүештә һуғыш майҙанына әүерелә. Бында V быуатта аяҡ баҫҡан [[жужань]] отрядтары усундәрҙе күсенеп йөрөү урындарын (йәйләүҙәрен, ҡышлауҙарын) дала өлөшөнән Тянь-Шангә күсерергә мәжбүр итә. Бушаған ерҙәрҙә [[юэчжиҙәр]]ҙең иҫән-һау ҡалғандары нығынырға ниәтләй, ләкин 418—419 йылдарҙағы жужандәр менән һуғыштарҙан һуң улар Урта Азияға китә һәм унда фарсы, эфталиттар менән бәрелешә. [[Шу]] менән [[Талас]] йылғаларының башы кангарҙар тарафынан баҫып алына, һәм улар жужандәрҙең көнбайышҡа хәрәкәтен туҡтата. Етеһыу араһы һәм Көнсығыш Ҡаҙағстан жужандәр дәүләтенең сиген тәшкил итә, шуға күрә уларға ныҡлы иғтибар булмай. Әммә тап бына ошонда, [[Алтайҙа]], жужандәргә ҡаршы торорлоҡ көс формалаша башлай.

 

«Төрки» һүҙе «ныҡлы», «көслө» тигәнде аңлата. Ул һүҙ тәүҙә дала аристократияһы ғаиләһе ағзаларына ғына ҡағылышлы сәйәси термин булһа, аҙаҡ мәғәнәһе киңерәк төшөнсә ала, йәғни Төрки ҡағанатына инеүсе барлыҡ ҡәбиләләрҙе лә аңлатыусы исемгә әйләнә.

 

[[545]] йылда телес ҡәбиләләре жужандәргә ҡаршы яңынан баш күтәрә, һәм Ашин ырыуынан [[Бумын]] яңы дәүләт башлығы булып китә. 551 йылда ул, жужандәрҙе ҡыйратып, Көнбайыш Вэй ҡытай батшалығы менән союз төҙөй, «ил ханы» титулына эйә була. 552 йылда, Бумын үлгәндән һуң, жужандәрҙе тулыһынса ҡыйратып, тәхеткә уның улы [[Ҡара Иссыҡ ҡаған]] ултыра, атаһының титулын нәҫел буйынса ҡабул итеп ала. Дошмандарын еңгәндән һуң ҡаған аңлашылмаған шарттарҙа һәләк була, һәм дәүләткә уның туғаны [[Моҡан ҡаған]] етәкселек итә башлай. [[553]] йылда жужандәр яңынан еңелә, төркиҙәр Алтайҙан алып көнсығыш яҡтағы бөтә далаларҙың хужаһына әйләнә. Алдағы йылда Бумын ҡағандың ҡустыһы [[Истеми ҡаған]] етәкселегендә төркиҙәрҙең көнбайышҡа походы башлана.

Жужандәрҙең һөжүмдәре арҡаһында көсһөҙләнгән усундәр ҡаршылыҡ күрһәтмәй, [[555]] йылда Истеми ғәскәрҙәре Арал диңгеҙенә барып етә. Әммә Аралдан төньяҡта йәшәгән [[уар]] менән эфталит ҡәбиләләре ныҡлы ҡаршылыҡ күрһәтә, улар бары тик [[558]] йылда ғына яулап алына. Төркиҙәр Волгаға килеп етә, әммә уның аръяғына сығып тормай. Ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә бына шулай Волганан Хинган тауҙарына тиклемге территорияла ҙур күсмә империя төҙөлә.

576—577 йылдарҙа Төрки Ҡағанаты Төньяҡ Ци ҡытай дәүләтен ҡыйрата. Икенсе ҡытай дәүләте, Төньяҡ Чжоу, Төрки Ҡағанатына йыл да 100 мең киҫәк ефәк туҡыма менән яһаҡ түләй.

 

Тик төрки державаның ҡеүәте, оҙаҡҡа бармай, ҡаҡшай. 581 йылда [[Тоба-хан]] вафатынан һуң Төрки ҡағанаты үҙ-ара һуғыштар, социаль ҡаршылыҡтар, Ҡытайҙың ҡағанат сиктәренә һөжүмдәре, күрше илдәр менән һуғыштар алып барыуҙар һөҙөмтәһендә ике өлөшкә: [[Көнбайыш төрки ҡағанаты]]на һәм [[Көнсығыш төрки ҡағанаты]]на тарҡала.

 

== Дәүләт төҙөлөшө ==

[[Ҡаған (хан)]] — ҡағанатҡа баш етәксе, хәрби етәксе. Ҡағандан һуңғы етәксе — [[ябгу]]. Тәхет вариҫы [[тегин]] титулына эйә булған. Ҡағанатта башҡа юғары титулдар: [[шад]], [[эльтебер]]. Хөкөм эштәрен [[буюрук]] менән [[тархан]]дар башҡарған.

 

== Иҡтисады һәм хужалығы ==

Төркиҙәрҙең төп шөғөлө [[малсылыҡ]], утлаусы хайуандар аҫырау булған. Уларҙың төп туҡланыу аҙығын [[ит]], эсемлеген [[ҡымыҙ]] тәшкил иткән. Кейем-һалым тегеү, тирмә яһау өсөн тире файҙаланылған. Шулай уҡ кейеҙ баҫыу, йөн туҡымалар әҙерләү менән шөғөлләнгәндәр. Көтөүҙәге күпселек мал-тыуар һарыҡ менән йылҡынан торған. Иҡтисад нигеҙендә парлы ғаилә ятҡан.

Төркиҙәр тимер табыу сәнәғәтен уңышлы үҙләштергән. Металлургияны үҫтереү төрки хандарына ғәскәрҙәрен өр-яңы баштан ҡораландырыу мөмкинлеге биргән.

 

== Этник составы ==

* [[Төркиттәр]]

* [[Телеләр]]

 

== Хронология ==

* [[552]] — Төрки ҡағаны [[Бумын]] жужандарға ҡаршы баш күтәрә. Жужань дәүләте тарҡала. [[Алтай]]ҙа Төрки ҡағанаты барлыҡҡа килә. Бумын вафат була. Тәхеткә [[Ҡара Иссыҡ хан]] ултыра.

* [[553]] — Ҡара Иссыҡ хан үлә. Тәхеткә [[Муҡан ҡаған]] ултыра.