Википедия

Ҡытай Халыҡ Республикаһы: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
33 юл:
|ЭТП буйынса урын=
|Кеше башына ЭТП=<ref name=autogenerated2>Data refer to the year 2013. [http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/02/weodata/weorept.aspx?sy=2000&ey=2018&scsm=1&ssd=1&sort=subject&ds=.&br=1&pr1.x=37&pr1.y=8&c=924%2C964%2C922%2C456%2C134%2C528%2C926%2C111&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPPC%2CPPPSH%2CLP&grp=0&a= IMF database], [[IMF]].</ref>
|Валюта=[[ЖэньминьбиЖеньминьби|юань (жэньминьбиженьминьби)]] (CNY, код 156)&nbsp;<ref>Шулай уҡ [[Гонконг]]та гонконг доллары һәм [[Макао]]ла патака.</ref>
<!-- |ВВП= 7,318 трлн<ref>{{cite web|url=http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD|title=GDP|publisher=World Bank|accessdate=October 9,2012|archiveurl=http://www.webcitation.org/6ESNTbD18|archivedate=2013-02-15}}</ref> <br />
|ВВП (ППС)= 12,383 трлн<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=67&pr.y=4&sy=2010&ey=2017&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=924&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CNID_NGDP%2CLP&grp=0&a=|title=World Economic Outlook Database: China|publisher=[[International Monetary Fund]]|date=October 2012|accessdate=2 January 2013|archiveurl=http://www.webcitation.org/6ERWnDk6j|archivedate=2013-02-15}}</ref>
48 юл:
<!--|Иҫкәрмәләр=-->
}}
'''Ҡытай, Ҡытай Халыҡ Республикаһы (ҠХР)''' (ҡытайса ғәҙәти ''中國/中国，ябай 中华人民共和国'') — [[Азия|Көнсығыш Азиялағы]] социалистик дәүләт. Халыҡ һаны буйынса (1,36 млрд-тан күберәк<ref name=":0">{{Cite web|accessdate = 2015-11-10|title = The World Factbook|url = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ch.html|publisher = www.cia.gov}}</ref>) донъяла[[донъя]]ла — беренсе, майҙаны буйынса [[Рәсәй]] менән [[Канада]]нан ҡала өсөнсө урында тора. Рәсми тел — [[Ҡытай теле|ҡытай]] (путунхуа; [[Тайвань|Тайванда]] һәм [[Макао]]ла — кантон) теле. Ил халҡының күпселеге — этник [[ҡытайҙар]], үҙатама — ''[[Хань (халыҡ)|хань]].''
 
Донъяла юғары бойондороҡһоҙ дәүләт (держава) булып иҫәпләнә, [[Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы Именлек советы]]ның даими ағзаһы. [[Ер|Ер шарында]] космосты яулау буйынса алдынғы илдәрҙең береһе, хәрби хеҙмәткәрҙәренең һаны буйынса донъялағы иң ҙур армияға һәм йәҙрә ҡоралына эйә.
2014 йылдың декабренән [[Эске тулайым продукт]] күләме буйынса донъяла беренсе урынға сыҡты. Ҡытай төрлө халыҡ-ара ойошмаларҙың, шул иҫәптән [[БМО]], [[АТЭС]], [[G20]], [[Бөтә донъя сауҙа ойошмаһы]], [[ШОС]] һәм [[БРИКС]]-тың, ағзаһы булып тора.
 
1949 йылда Ҡытай Халыҡ Республикаһы ойошторолғандан алып илде КоммунистарКомунистар партияһы етәкләй.
Ҡытай 14 ил менән сиктәш.
 
== Ил атамаһының сығышы ==
Дөйөм таралған фараз буйынса, «''Ҡытай''» «''Ҡатай''» һүҙенән алынған тип иҫәпләнә. Уның сығышы үҙ сиратында ''[[Кидандар|кидань (китай)]]'' исемле манжур күсмә ҡәбиләләренә барып тоташа. 907 йылда улар Төньяҡ Ҡытайҙы баҫып ала һәм унда үҙҙәренең [[Ляо]] дәүләтен ойоштора. XII—XIII быуаттарҙа уларҙың урынына башҡа күскенселәр — ''чжурчжэндәрджурджендәр'' һәм [[монголдар]] килеп ултырһа ла, тәүге этноним Төньяҡ Ҡытай топонимы булып нығынып ҡала. [[Европа]] сәүҙәгәрҙәре, атап әйткәндә, [[Марко Поло]], был исемдең «''Катай''» («''Cathay''») формаһын урта быуат Көнбайыш Европаһына алып ҡайта, һәм ул унда быға тиклем ҡулланылған [[латин теле]]нән алынған «''China''» һүҙен ҡыҫырыҡлап сығара. Артабан был яңы исем [[славян телдәр]]гә күсә һәм уларҙа «Китай» булып нығына. Көнбайышта «''Катай''» Ҡытайҙың шиғри исеме булараҡ ара-тирә хәҙер ҙә ҡулланыла.
 
== Тарихы ==
{{Төп мәҡәлә|Ҡытай тарихы}}
[[Файл:Zhongguo.gif|мини|250px|справа|ЧжунгоДжунго ''«Урталыҡтағы дәүләт»'' — Ҡытайҙың үҙатамаһы]]
 
Ҡытай тарихы яҙма сығанаҡтарҙың төрлөлөгө менән үҙенсәлекле. Улар археологик мәғлүмәттәр менән берлектә сәйәси һәм социаль хәл-ваҡиғаларҙы бик боронғо замандарҙан алып тергеҙеү мөмкинлеген бирә. Изгеләр тип танылған дини-фәлсәфәуи һәм тарихи йөкмәткеле текстар — бигерәк тә [[Конфуций]] тәғлимәттәре яҙылғандары — үҙ сиратында ҡытай мәҙәниәтенең (цивилизацияһының) һәм ҡытай халҡын донъяға ҡарашының артабан үҫеүенә йоғонто яһаған.
161 юл:
Халыҡ вәкилдәренең бөтөн ҡытай йыйылышы депутаттарның барыһы ла — коммунистар партияһы һәм демократтар блогы вәкидәре.
 
Дәүләт башлығы — Ҡытай Халыҡ Республикаһы Рәйесе ([[Си ЦзиньпинДзиньпин]] ({{lang-zh|习近平}}). Ул ил етәкселәренең бишенсе быуын вәкиле.
 
Дәүләттең юғары башҡарма органы — ҠХР-ҙың Дәүләт советы (Үҙәк халыҡ хөкүмәте). Уның составы: премьер, уның урынбаҫарҙары, Дәүләт советы ағзалары, министрҙа, комитеттар рәйестәре, генераль ревтизор һәм яуаплы секретарь.
184 юл:
* төньяҡ-көнсығыш, көнсығыш һәм көньяҡтағы 200 метрҙан артмаған түбәнге тигеҙлектәр һәм тәпәш тауҙарҙа Ҡытай халҡының күп өлөшө йәшәй.
 
Төньяҡта [[Пекин]]дан башлап көньяҡтағы [[Шанхай]]ға тиклем йәйелеп ятҡан [[Бөйөк Ҡытай тигеҙлеге]], [[Хуанхэ]] йылғаһы һәм [[Янцзы]] дельтаһы диңгеҙ буйҙарында бергә ҡушыла. [[ЧжуцзянДжудзян|Ынйы йылғаһы]] (һәм уның төп ҡушылдығы СицзяндеңСидзяндең) бассейны Ҡытайҙың көньяҡ өлөшөндә урынлашҡан һәм Янцзы йылғаһы бассейнынан ''НаньлинНанлинг'' тауҙары һәм ''УишаньУйишан'' тау һырттары менән айырылған. (һуңғылар [[ЮНЕСКО]]-ның Бөтә донъя мираҫының Ҡытай буйынса исемлегенә индерелгән).
 
Көнбайыштан көнсығышҡа Ҡытайҙың ер йөҙө өс киртләс балыҡҡа килтерә. Уларҙың тәүгеһе диңгеҙ кимәленән 4000 метрҙан бейегерәк тауҙары булған Тибет ҡалҡыулығы. Бейеклектәре 1500 ҙән 3000 метрғаса булған Сычуань һәм Үҙәк Ҡытай тауҙары икенсе киртләсте хасил итә. Бында
305 юл:
|Hubei
|湖北
|[[УханьВухан|Вухан]]
|Wuhan
|57 237 740
385 юл:
|Shandong
|山东
|Дзинан
|Цзинань
|Jinan
|95 793 065
405 юл:
|Sichuan
|四川
|[[ЧэндуЧеңду]]
|Chengdu
|80 418 200
412 юл:
|-
|21
|Юннан
|Юньнань
|Yunnan
|云南
|Кунминг
|Куньмин
|Kunming
|45 966 239
422 юл:
|-
|22
|Джедзян
|Чжэцзян
|Zhejiang
|浙江
|Хаңджоу
|Ханчжоу
|Hangzhou
|54 426 891
449 юл:
|Guangxi
|广西
|Нанниң
|Наньнин
|Nanning
|46 026 629
469 юл:
|Ningxia
|宁夏
|Йинчуан
|Иньчуань
|Yinchuan
|6 301 350
623 юл:
| align="right" | 8,49
|-
| Джуандар
| Чжуандар
| align="right" | 6 611 455
| align="right" | 1,13
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Ҡытай_Халыҡ_Республикаһы» битенән алынған