Көнбағыш: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Assele (фекер алышыу | өлөш)
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Assele (фекер алышыу | өлөш)
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
33 юл:
|түбәндә =
}}
'''Көнбағыш''' ({{lang-la|Helianthus}}) — астра ғаиләһенә ҡараған үҫемлек төрө. Был төрҙә иң билдәдеһәбилдәлеһе — май бирә торған көнбағыш ( {{lang-ru|подсолнечник масличный}} , {{lang-la|Helianthus annuus}}). Был төргә шулай уҡ, аҙыҡҡа бәрәңгеләрен ҡуллана торған, күп йыллыҡ үҫемлек топинамбур йәки ер алмаһы ({{lang-la|Helianthus tuberosus}}) инә. Декоратив үҫтерелә торған көнбағыш та бар, мәҫәлән, осло япраҡлы көнбағыш ({{lang-ru|подсолнечник остролистный}}, {{lang-la|Helianthus argophyllus}}).
 
Май бирә торған көнбағыш — оҙонлоғо 4—5 м, йыуан һабаҡлы, бер эшләпәле йәки ботаҡланған бер нисә эшләпәле булып үҫкән бер йыллыҡ үҫемлек; эшләпә киңлеге ғәҙәттә 15—20 см, ярты метрға еткәне лә бар; [[сәскә]]һенeң сите [[һары]], сите [[ҡыҙғылт һары]] төҫтә.
Көнбағыш [[емеш]]е —дүрт— дүрт ҡырлы оҙонса орлоҡса (семянка). [[Емеш]] ҡабығы эсендә орлоҡ тиресәһе менән ҡапланған [[орлоҡ]].
100 г ҡыҙҙырылған көнбағышта 20,7 7 аҡһым, 3,4 г углевод, 52,9 г май бар.
== Көнбағыш тарихы ==
Көнбағыштың тыуған иле — [[Төньяҡ Америка]]. Беренсе көнбағышты [[индейцтәриндеецтар]] кәбиләләреҡәбиләләре эйәләштергәндеркультуралаштырғандыр, күрәһең. Яҡынса б.э. тиклем 3000 йылдарҙа хәҙерге [[Аризона]] һәм [[Нью-Мексико]] штаттары территорияһында көнбағыш үҫтереүҙе [[археология]] раҫлай. Ҡайһы бер археологтар көнбағыш [[бойҙай]]ға ҡарағанда ла иртәрәк эйәләштерелгәнкультуралаштырылған тип иҫәпләй.
 
[[Мексика]]ла ацтек[[ацтектар]]ҙа һәм отом[[отоми]]ҙарҙа, [[Перу]]ла ИнкИнка [[мәҙәниәт]]ендә көнбағыш [[Ҡояш]] аллаһы символы булып хеҙмәт иткән.
 
[[ИндейцтәрИндеецтар]] көнбағыш орлоғон төйөп [[он]] итеп файҙаланған, онталған көнбағыш орлоғо уларҙың яратҡан ризығы булған. Шулай уҡ көнбағыштан май алғандар, майҙы икмәк бешереүҙә һәм [[косметология]]ла сәс һәм тире майлау өсөн файҙаланғандар.
Көнбағыштан ҡуйы ҡыҙыл буяу алғандар.
 
[[Европа]]ға көнбағышты [[1500]] йылда [[Испания|испан]] бойһондороусылары алып килә. Тәүҙә [[медицина]]ла файҙалыналафайҙаланыла, торғаншулай һәмуҡ декоратив үҫемлек итеп файҙаланалар.
 
Көнбағыштан май етештереүҙе инглиздәр уйлап сығара, был турала [[1716]] йылғы патент бар. Шулай ҙа көнбағыш майын етештереү [[Рәсәй]]ҙә киң ҡолас ала.
 
Рәсәйгә көнбағыш орлоғон [[Голландия]]нан [[Пётр I]] алып ҡайта. Үҫемлек башта декоратив үҫемлек итеп файҙаланыла.
Көнбағыш майын етештереү [[сәнәғәт]]ен [[1828]] йылда крепостной крәҫтиән Бокарёв юлға һала. Бокарев [[етен]] һәм [[киндер]] майы етештереү менән таныш була . [[1833]] йылда мөлкәтсеграф Шереметьев рөхсәте менән сауҙагәр Папушин, Бокарёв ярҙамында, беренсе көнбағыш майы заводын төҙөй. Бөйөк Пост (Великий Пост) көндәрендә ашау тыйылмағанға күрә, көнбағыш майы киң таралыу ала. XIX быуат уртаһында Воронеж һәм Һарытау өлкәләрендә көнбағыш ултыртыу сәсеү майҙанының 30—40 % билләйбиләй.
 
Совет селеционерҙары В. С. Пустовойт һәм Л. А. Жданов көнбағыштың майлылығын һәм ҡоротҡостарға тотороҡлолығынтотороҡлолоғон арттырырғаарттырыуға ирешәләр. Көнбағыш үҫтереү буйынса донъяла абруйлы премия Пустовойт исемен йөрөтә.
 
XIX быуатта Рәсәй эмигранттары көнбағыш культураһын киренән [[АҠШ]] һәм [[Канада]]ға алып баралар. Тиҙҙән [[АҠШ]] ([[Рәсәй]]ҙән һуң) көнбағыш майы етештереүсе алдынғы илдәр рәтендерәтендә була.
 
Бөгөнгө көндә көнбағыш һәм көнбағыш майы етештереү бөтә донъға таралған.
Юл 61 ⟶ 62:
[[Рәсем:Sunflowers.jpg|left|thumb|300 px|Көнбағыш баҫыуы]]
[[Рәсем:Sunflowerseed oil.jpg|thumb|right|200 px|Көнбағыш майы]]
Көнбағыштың төп ҡулланышы — көнбағыш майы алыу, һуңынан аҙыҡ әҙерләүҙә һәм [[техника|техник]] ихтияждаихтыяжда файҙаланыу. Көнбағыш майынан [[гидрогенизация]] ысулы менән [[маргарин]] алалар. Май, шулай уҡ, лак-буяу һәм һабын етештереү сәнәғәтендә файҙаланыла. Ҡайһы бер илдәрҙә ҡүлланылған майҙы мотор яғыулығына өҫтәмә итеп файҙаланалар.
Май етештереү ҡалдыҡтарынҡалдыҡтары (көнбағыш түптәһентүптәһе (жмых)) юғары аҡһымлы мал аҙығы итеп файҙаланыла.
 
Ҡыҙырылған көнбағыш ярыу — халыҡтын яратҡан ризығы.
 
Көнбағыш орлоғо PP һәм Е витаминдары, шулай уҡ туйындарылмаған май кислоталарына бай.
 
Көнбағыш [[бал]] биреүсе үҫемлек. [[Сәскә]] атҡан көнбағыш балы алтын-һары төҫтә, хуш еҫле, ауыҙҙы бөрөштөрә торған тәмдәтәмле була.
 
Көнбағыш декоратив үҫемлек итеп ултыртыла.
 
Көнбағыштың [[каучук]] биреүе әлегә киң билдәле түгел. Селекционерҙар, һабағы киҫелгән урындан [[латекс]] бүлеп сығара торған сорт сығарған.
 
Көнбағыш ҡабығы биояғыулыҡ — яғыулыҡ брикеттары етештереүҙә ҡулланыла.
 
== Ҡыҙыҡлы факттар ==
* Acorp .модемдәремодемдары ҡабында көнбағыш төшөрөлгән.
=== Көнбағыш һәм математика ===
[[Рәсем:SunflowerModel.svg|thumb|Вогель моделенә иллюстрация ''n''=1..500.]]
Юл 85 ⟶ 86:
: <math>r = c \sqrt{n}</math>,
: <math>\theta = n \times 137.5^{\circ}</math>,
бандабында: θ — мөйөш, ''r'' — радиус йеки үҙәккә тиклем ара, а ''n'' — сәскә һаны һәм ''c'' — константа. Был Ферма спирале формаһы.
 
== ИҫкәртмәИҫкәрмә ==
1. Ватолин Д. О мёде и не только о нём // Наука и жизнь. — 2008. — № 11. — С. 124.
 
== Һылтанмалар ==
* [http://www.ars-grin.gov/cgi-bin/npgs/html/genus.pl?5474 Көнбағыш тураһында GRIN сайтында] {{ref-en}}
* {{GRIN|genus|5474}}{{ref-en}} <small>Проверено 21 декабря 2008 г.</small>
* [http://www.eol.org/pages/44915 Көнбағыш тураһында "Тереклек энциклопедияһы" (EOL) сайтында] {{ref-en}}
* {{EOL|44915}}{{ref-en}} <small>Проверено 02 февраля 2009 г.</small>
 
[[Категория:Ботаника]]
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Көнбағыш» битенән алынған