Һөйәнтүҙ: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ә clean up using AWB
15 юл:
|Commons =
}}
'''Һөйәнтүҙ''' (башҡа исемдәре — ''Һөйәнтөҙ''<ref> Р. Күсмханова. Һөйәнтөҙгә ҡанлы күҙ йәштәре һеңгән. Йәшлек. 15 май, 2010{{ref-ba}}</ref>, ''Һөйәнтүҙ''<ref> Юлан А. "Ташҡайҙарға соҡоп ҡарғыш яҙҙым, ейәндәрем уҡыр бер саҡта … ":… Һөйәнтүз фажиғәһенә — 270 йыл / А Юлан / / Йәшлек — 2006 — 19 ғин.{{ref-ba}}</ref> , ''Һөйәнтүҫ''<ref> "Башҡортостан. Ҡыҫҡаса энциклопедия ". Диск выпущенный научным издательством "Башкирская энциклопедия. 2005 г.</ref><ref> Сеянтус — трагедия народная. Материалы научно-практической конференции, состоявшейся 27 ноября 1996 года в Аскинском районе. (Издано в Башкирском государственном университете. — Уфа, 1997 — 48 стр.)</ref>) — 1736 йылдың 24 ғинуарына тиклем [[Себер даруғаһы]]ның [[Балыҡсы]] улусында булған ауыл ([[Башҡортостан]]дың [[Асҡын районы]] биләмәһенә тура килә). [[Башҡорт]] халҡының XVII—XVIII быуаттарҙағы тарихында ҡанлы ваҡиғалар менән уйылып ҡалған. Фажиғә 1735—1740 йылдарҙағы ихтилал менән бәйле.
 
== 1736 йылғы ваҡиғалар ==
Рәсәй империяһы батшабикәһе [[Анна Иоанновна]] [[ҡаҙаҡ]] һәм [[башҡорт]] ерҙәре аша үткән сиктәрҙе нығытырға ниәт итеп, төбәккә [[Кирилов Иван Кириллович|И. Кирилов]] етәкселегендә экспедиция ебәрә. Экспедицияның бурысы — Башҡортостандың көньяғында яңы ҡала һалыу ([[Ырымбур]] ҡалаһы шулай барлыҡҡа килә) һәм сик буйлап терәк ҡәлғәләр төҙөү. Кирилловҡа ярҙамсы итеп ҡаҙаҡ ханы Әбелхәйер алына. Шулай уҡ дипломатик һөйләшеүҙәрҙә үҙен күрһәтеп өлгөргән суҡындырылған татар мырҙаһы Алексей Иванович (Ҡотломөхәмәт Мәмеш улы) [[Тевкелев Алексей Иванович|Тевкелев]] вәхшилеккә әүерелгән был сараларҙа ҡатнаша. Батша хөкүмәте башҡорттарҙан уларҙың ерендә ҡала төҙөү өсөн ризалыҡ һорау ғына түгел, ә хатта уларҙы был хаҡта иҫкәртеүҙе кәрәк тип тапмай. Ризаһыҙ башҡорттар баш күтәрә.
 
[[Башҡорт ихтилалдары (1735—1740)|1735—1740 йылдарҙағы ихтилалдарҙа]] [[Балыҡсы]] ырыуы башҡорттары ла дәррәү ҡатнашҡан. 1735 йылдың декабре аҙағында Ырымбур экспедицияһы етәкселәренең береһе А. И. Тевкелев язалаусы отрядтар менән Өфөнән Бөрө аша Әй йылғаһы буйына йүнәлгән. [[Баш күтәреүселәр]] Йосоп Арыҡов һәм Төлкөсура Алдағолов етәкселегендә Тевкелев һалдаттарын Балыҡсы һәм Мырҙалар олоҫыулусы сиктәрендәге тау юлдарында көтөп алып, тар-мар итмәксе булалар. Балыҡсы олоҫыулусы старшинаһы Чекат (Сиҡат) бында 700 кешенән торған ҡораллы отряд туплаған булған. Мәгәр властарға тоғро мишәрҙәр һәм татарҙар язалаусы отрядтар етәкселәрен уларҙы ҡайҙа көтөүҙәре тураһында иҫкәртеп ҡуя. 1736 йылдың 19 ғинуарында А. И. Тевкелев Һөйәнтүҙ ауылына килеп инә, һәм ауыл халҡының үҙ отрядына ҡаршы сығырға йыйынған булыуын белгәс, уларҙы вәхшиҙәрсә ҡырырға бойороҡ бирә.
 
1736 йылдың 24 ғинуарында Тевкелев ауылды юҡҡа сығарырға ҡуша. Шул ваҡиғаларҙың шаһиты [[Рычков Пётр Иванович|П. И. Рычков]] былай тип яҙып ҡалдырған: <blockquote>«Был ауылда меңләп кеше, ҡатын-ҡыҙ, бала сағаһы менән, атып, штык ҡаҙап үлтерелде, власҡа тоғро мишәрҙәр һәм башҡорттар (?) һөңгө менән үлтереп сыҡты. Бынан тыш 105 кеше аҙбарға ябылып, утта яндырылды. … Шул рәүешле Һөйәнтүҙ кешеләре ҡатын-ҡыҙҙары, бала-сағаһы менән — сабыйынан ҡартына тиклем — бер төн эсендә ут менән, ҡорал менән ҡырып бөтөрөлдә, ә йорттары янып көлгә ҡалды».<ref name="richkov"> Рычков П. И. История Оренбургская: 1730—1750. Ырымбур, 1896.</ref>.</blockquote>
 
Бынан һуң Тевкелевтың һәм полковник Мартыновтың язалаусы отрядтары Себер юлының Балыҡсы, Унлар, Ҡыр-Танып олоҫтарындаулустарында йәнә 51 ауылды талап, яндырып сыға, 2 меңдән ашыу кешене үлтерә (хәҙер Башҡортостандың Асҡын, Балтас, Ҡариҙел райондары биләмәһе)<ref> [http://encycl.bash-portal.ru/seayntaus.htm статья «Сеянтус» в Башкортостан: Краткая энциклопедия]</ref> . Батша хакимиәтенең Ырымбур экспедицияһына ҡаршы торорға тырышҡан башҡорттарҙы ҡырыуы ихтилалдың тағы ла нығыраҡ ҡыҙып китеүенә килтерә.
 
== Башҡорт халҡының ауыҙ-тел ижадында ==
58 юл:
 
== Хәтер ==
* 2002 йылда яндырылған Һөйәнтүҙ урынында ошо фажиғәнең төҫө итеп стела ҡуйылған<ref> [http://bashkortostan450.ru/interactive-map/regions/r3/r3_11.html?vz=1&amp;template=46 Взгляд в прошлое: Аскинский район]</ref>.
 
== Иҫкәрмәләр ==
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Һөйәнтүҙ» битенән алынған