Эмоция: өлгөләр араһындағы айырма

'''Эмо́ция''' ({{lang-lat|emoveo}}  — [[урыҫ теле|урыҫса]] ''потрясаю, волную''; [[башҡорт теле|башҡортса]] ''хайран ҡалдырам, тулҡынландырам, борсойом'')  — булыусы йә булыуы ихтимал хәлдәргә субъектив баһалы ҡарашты сағылдырған урта дауамлы психик

процесс<ref>Сущность, функции и виды чувств и эмоций. http://www.grandars.ru/college/psihologiya/emocii-i-chuvstva.html</ref> Эмоцияларҙы ярһыу (аффект), хис-тойғо (чувство) һәм [[кәйеф]] (настроение) кеүек башҡа төр эмоциональ процестарҙан айырып ҡарайҙар <ref name="Leon1">{{статья | автор = Леонтьев Алексей Николаевич. | заглавие = '''Потребности, мотивы и эмоции'''| оригинал = | ссылка = http://flogiston.ru/library/leontev| язык = ru| ответственный = | автор издания = | издание = | тип = | место = [[Мәскәү]]| издательство = | год = 1971 | выпуск = | том = | номер = | страницы = | isbn = }}</ref>. Башҡа күп төрлө психик күренештәр кеүек эмоциялар ҙа аҙ өйрәнелгән, төрлө авторҙар уны төрлөсә аңлап-аңлата, шуға ла үрҙә килтерелгән билдәләмәне аныҡ һәм теүәл тип тә, дөйөм нигеҙҙә ҡабул ителгән тип тә әйтеп булмай.

Эмоция тип [[кеше]] йәки [[хайуандар]] тормошондағы булыусы йә ихтимал хәлдәрҙең мәғәнәһен (уларҙың тормош эшмәкәрлеге өсөн әһәмиәтен) сағылдырған эшмәкәрлектең ваҡыт арауығында һуҙылған эске яйға һалыу (регуляция) процестарын атайҙар. Эмоциялар кешелә шәхси (субъектив) ориентирлашыу роле уйнаған ''рәхәтлек, ризаһыҙлыҡ, ҡурҡыу, ҡыйыуһыҙлыҡ'' һәм уларға оҡшаш кисерештәр тыуҙыра. Ғилми ысулдар менән бындай субъектив кисерештәрҙең хайуандарҙа булыуын билдәләүсе алымдар әлегә табылмаған. Был юҫыҡтан эмоция үҙенән үҙе бындай кисерештәрҙе тыуҙыра, әммә был мотлаҡ түгел икәнен аңлау зарур, сөнки кисерештәр бары эшмәкәрлектең эске яйға һалыу процессына ғына ҡайтып ҡала.

Эмоциялар тәбиғи, хәрәкәткә килтереүсе һәм секреция (биҙҙәр тарафынан махсус матдәләр яһалыуы) үҙгәртеүҙәренә ҡайтып ҡалған тыумыштан килгән ябай эмоциональ процестарҙан алып хәтһеҙ ҡатмарлы һәм [[инстинкт]] нигеҙен юғалтҡан процестарға тиклем эволюцион үҫеш кисергән: улар булыусы йә ихтимал хәлдәргә, уларҙа ҡатнашыуыңа шәхси баһалау ҡарашын сағылдыра. Кешегә тыумыштан бирелгән һәм йәшәү менән бәйле беренсел эмоцияларға ''ҡурҡыу, асыу, ярһыу, ауыртыу'' һәм башҡа уларға оҡшаштар инә<ref name="p176">{{книга|автор=А.С. Батуев|часть=Глава 6. Факторы организации поведения. #3. Роль эмоций в организации поведения|заглавие=Физиология высшей нервной деятельности и сенсорных систем|издание=3|издательство=Питер|год=2010|серия=Учебник для вузов|страницы=176|страниц=317|isbn=978-5-91180-842-6}}</ref>.

* Ирекле (тәбиғи) шарттарҙа (эмоцияның ниндәйҙер бер сағылыш төрөн күрһәтеп) һәм хис-тойғолар үҙ аллы (үҙенән үҙе) сағылғанда эмоциональ экспрессияны (тойғоларҙың тәьҫирлелеген, тасуирләү көсөн һәм йәнлелеген) өйрәнеү.

** FAST (''Facial Affect Scoring Technique'') алымы  — йөҙ (бит) зоналарын тасуири фотографиялар атласы менән сағыштырыу һәм дөйөм эмоцияны билдәләү.

** Эмоциональ экспрессияны тәбиғи шарттарҙа күҙәтеү (аҙ ваҡытлы эмоция сағылыштарының бер-береһенән айырылмауы сәбәпле сикләүҙәр бар).

Белгестәр «''эмоция''» төшөнсәһе менән «''хис (тойғо)''» (чувство), '«'аффект''» (ярһыу), «"''[[кәйеф]]'' (настроение) һәм «''кисереш''» (переживание) төшөнсәләре араһында төрлө айырымлыҡтарҙы билдәләй:

'''Хис''' ('''тойғонан''') айырмалы рәүештә эмоцияларҙың объектив бәйләнеше булмай: улар кемгә йә нәмәгә ҡарата түгел, ә дөйөм хәл-шарт (ситуация) айҡанлы тыуа. «''Миңә ҡурҡыныс''»  — эмоция, ә «''Мин ул кешенән ҡурҡам''»  — был хис (тойғо).

'''Аффект''' менән сағыштырғанда эмоцияларҙың ғәҙәттә тышҡы сағылышы булмаҫҡа мөмкин, улар ваҡыт буйынса күпкә оҙонораҡ, ә көс яғынан йомшаҡ була. Бынан тыш аффект субъект тарафынан уның «"мин»"легенең торошо булып, ә эмоциялар – — уның «үҙендә» (эске донъяһында) булған хәл-торош тип ҡабул ителә. Был бигерәк тә эмоциялар аффектҡа яуап булып тыуғанда яҡшы һиҙелә. Мәҫәлән, кеше әле генә тоҡанып һүнгән [[асыу]]ы өсөн яуап бирәсәк киләсәгенән [[ҡурҡыу]] кисерә<ref name="Leon1" />.