Социализм: өлгөләр араһындағы айырма

'''Социали́зм'''  — социаль ғәҙеллек, ирек һәм бойондороҡһоҙлоҡ, социаль тигеҙлек принциптарын тормошҡа ашырыуҙы үҙенең маҡсаты һәм идеалы итеп ҡуйған тәғлимәт (доктрина). «Социализм» төшөнсәһе бер үк ваҡытта ошо принциптарҙы тормошҡа ашырған [[ижтимағи-иҡтисади формация|ижтимағи ҡоролош]]то ла аңлата<ref name ="BEV">Ҙур энциклопедик һүҙлек (Большой энциклопедический словарь)</ref>. Бының өсөн социализм үҙе алдына глобаль бурыс ҡуя: бар булған мөмкинлектәрҙе файҙаланып, [[капитализм]]ды ҡолатыу һәм яҡын киләсәктә кешелектең ал тарихын тамамлаусы һәм бар яҡтан камил булған йәмғиәт төҙөү<ref name="ivin">{{книга|автор= |заглавие= Философия: Энциклопедический словарь|ответственный= Под ред А. А. Ивина|ссылка= http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_philosophy/1131/СОЦИАЛИЗМ|место= Москва|издательство= Гардарики|год= 2004|том= |страниц= 1074|страницы= |isbn=5–8297–0050–6}}</ref>. [[Британник энциклопедияһы]]нда билдәләнеүенсә, социализм  — ул [[йәмәғәт милке]]нә йәки милек һәм тәбиғи байлыҡтарға йәмәғәт контроленә саҡырған ижтимағи-иҡтисад

[[доктрина]]һы <ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/551569/socialism ''Социализм на сайте Энциклопедии Британника'']</ref>; милекте дөйөмләштереү (йәмәғәт милкенә әйләндереү), ғөмүмән алғанда, социализмдың иң мөһим билдәләренең береһе итеп ҡарала <ref>[http://www.sno.pro1.ru/lib/frolov/3-18.htm Щ.  Д.  Тпнкнб. Тюйек Опнлереъ : Оепбше Срнохвеяйхе Опнейрш Х Ху Йпхрхйх]</ref>.

«Социализм» төшөнсәһен тәүгеләрҙән булып 1834 йылда үҙенең «Индивидуализм һәм социализм» хеҙмәтендә [[Франция|француз]] [[Философия|философы]] ''Пьер Леру'' (7.07.1979—2.04.1871) ҡуллана <ref>[http://www.kakprosto.ru/kak-87705-chto-takoe-socializm Что такое социализм]</ref><ref>[http://ntsrs.ru/liter/vosch/ss1.htm СО-ЛИДАРИЗМ И СОЦИА-ЛИЗМ]</ref><ref>*[http://www.rfi.fr/acturu/articles/111/article_2677.asp Г.Аккерман. Кто придумал слово «социализм»]</ref>.

[[Ленин Владимир Ильич|В.  И.  Ленин]] буйынса, «социализм  — ул бар халыҡ файҙаһына йүнәлтелгән һәм шуның өсөн дә капиталистик булыуҙан туҡтап, дәүләт-капиталистикка әйләнгән монополия»<ref>''[[Ленин Владимир Ильич|В. И.  Ленин]].'' «Грозящая катастрофа и как с ней бороться» (1920).</ref>.

Хосуси милекселектән баш тартыу һәм уртаҡ бүлеү нигеҙендәге йәмәғәт ҡоролошо хаҡындағы идеялар кешелек тарихының бар дауамында йәшәп

килгән{{sfn|Шафаревич|loc=Введение}}. Ҡайһы бер тикшеренеүселәр фекеренсә, барлыҡ был тәғлимәттәрҙең дөйөм бер үҙәге  — улар үҙ заманының тормош ҡоролошон тулыһынса инҡар итә, уны емерергә саҡыра, замандың барлыҡ төп проблемаларын хәл ителәсәк ғәҙелерәк ижтимағи ҡоролошто һүрәтләй һәм уға барыуҙың конкрет юлдарын күрһәтә{{sfn|Шафаревич|с=15}}<ref group = "Прим.">Дини әҙәбиәттә бындай ҡараштарҙы [[хилиазм]] тип атап йөрөтәләр</ref>.

* Тәүге социализм идеялары [[Боронғо Греция]] философы [[Платон]]дың [[Дәүләт (Платон)|«Дәүләт»]] һәм «Ҡанундар» исемле хеҙмәттәрендә (диалогтарында) урын ала. Платон буйынса, өлгөлө (идеаль) дәүләттең төп күрһәткесе  — ғәҙеллек.

Социализм идеялары тәүге коммунист-утопистар [[Томас Мор]] (1478—1535) һәм Томмазо Кампанелла (1568—1639) хеҙмәттәрендә лә сағылыш таба. Мәҫәлән, Томас Мор һүрәтләгән Утопия утрауында хосуси милекселек һәм [[аҡса әйләнеше]] юҡ һәм тулы тигеҙлек хөкөм һөрә. [[Йәмғиәт]] нигеҙен ғаилә һәм хеҙмәт коллективы тәшкил итә. Хеҙмәт барыһы өсөн дә мотлаҡ. Шәхси инстинкттарҙың үҫеүен булдырмау өсөн ғаиләләр даими рәүештә йорттары менән алмаша.

* «Беҙ үҙенең нигеҙендә үҫешкән коммунистик йәмғиәт менән түгел, ә яңы ғына капиталистик йәмғиәттән сыҡҡаны менән эш итәбеҙ. Шуға ла ул бар яҡтан да, иҡтисади, рухи һәм аҡыл яғынан да үҙе сыҡҡан иҫке йәмғиәт ҡалдыҡтарын һаҡлай әле». ([[Карл Маркс]], «Критика Готской программы»).

* [[Владимир Ленин]]  — «Капиталистик йәмғиәт эсенән яңы ғына сыҡҡан һәм бар яҡлап та иҫке иҫке йәмғиәт ҡалдыҡтарын һаҡлаған бына ошо коммунистик йәмғиәтте Маркс коммунистик йәмғиәттең „беренсе“ йәки түбән фазаһы тип атай ҙа инде».([[Владимир Ленин]], «Государство и революция»).

* Кеше мөлкәтенә шәхси ҡулланыу әйберҙәренән башҡа бер нәмә лә күсә алмай.

Капитализмдан айырмалы рәүештә, етештереү сараларына хосуси милек, башҡа индивидтар етештергән продуктты алып һатыу (спекуляция – — алыпһатарлыҡ), эшҡыуарлыҡ тыйыла.

«"[[Коммунистар партияһы манифесы]]»"нда социализмды индереү өсөн Маркс түбәндәге сараларҙы тәҡдим итә:

* Ергә хоҡуҡты тартып алыу (урыҫса экспроприация земельной собственности) һәм ерҙән алынған килемде (рентаны) дәүләт сығымдарын ҡаплауға йүнәлтеү.

* Юғары үҫә барған (прогрессив) һалым.

* Мираҫ итеү хоҡуғын бөтөрөү.

* Барлыҡ эмигранттарҙың һәм боласыларҙың мөлкәтен көсләп дәүләткә тартып алыу (конфискация).

* Дәүләт капиталына һәм сикләнмәгән хоҡуҡҡа эйә булған милли банк ярҙамында кредит биреүҙе дәүләт ҡулында үҙәкләштереү.

* Барлыҡ транспортты дәүләт ҡулында үҙәкләштереү.

* Дәүләт фабрикалары һәм етештереү ҡоралдарын арттырыу, һөрөү өсөн ерҙәр таҙартыу һәм дөйөм планда ерҙәрҙе яҡшыртыу.

* Хеҙмәттең барыһы өсөн дә мотлаҡ булыуы, сәнәғәт армиялары (бигерәк тә игенселек өсөн) ойоштороу.

* Игенселекте сәнәғәт менән берләштереү, ҡала менән ауыл араһындағы айырымлыҡтарҙы аҡрынлап бөтөрөүгә булышлыҡ итеү.

* [http://moskprf.ru/content/view/1177/2/ Росстат: социализм неизбежен]