Әҙәбиәт: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Айсар (фекер алышыу | өлөш)
аныҡлаштырыу
ә clean up using AWB
2 юл:
'''Әҙәбиәт''' ({{lang-ar|أدب‎}} һүҙенән килә) — тулы мәғәнәлә ''теләһә ниндәй яҙма текстар йыйылмаһы''. Күп кенә телдәрҙә, шул иҫәптән [[урыҫ теле|урыҫса]] ҡулланылған ''литература'' һүҙе {{lang-la|lit(t)eratura}} (''яҙылған, яҙылыш'')<{{lang-la|lit(t)era}} (''хәреф'') һүҙенән килә.
 
== ТѳшѳнсәТөшөнсә сиктәре тураһында ==
«Әҙәбиәт» төшөнсәһенән күп осраҡта [[сәнғәт]]тең бер тѳрѳтөрө булған [[нәфис әҙәбиәт]]те күҙ алдына килтерәләр. Әммә, был заманса аңлауҙы бөгөнгө дәүерҙән алыҫлашҡан боронғо [[мәҙәниәт]]кә ҡарата туранан-тура ҡулланырға кәрәкмәй. ''Гесиодтың «Теогония»һы йәки Тит Лукреций Карҙың «О природе вещей»'' кеүек боронғо фәнни трактаттар һәм дини-мифологик әҫәрҙәр замандаштары тарафынан [[Гомер]]ҙың «[[Илиада]]»һы йәки [[Вергилий]]ҙың «[[Энеида]]»һы кеүек эпик әҫәрҙәрҙәргә нәфис булмаған әҙәбиәтте нәфис әҙәбиәткә ҡаршы ҡуйған кеүек ҡаршы ҡуйылмаған.
 
[[1820]] йылдарҙа [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]] тәнҡитселәре [[Николай Карамзин]]дың «Рәсәй дәүләт тарихы»н һәм Николай Тургеневтың «Һалым теорияһы тәжрибәһе»н [[урыҫтар|урыҫ]] [[проза]]һының иң яҡшы өлгөһө, тип һанай. Башҡа осор нәфис әҙәбиәтен [[Дин|динидин]]и, [[философия|фәлсәфәүи]], [[фән|фәнни]]ни, публицистик әҙәбиәттән айырып, бөгөнгө заман тѳшѳнсәләрентөшөнсәләрен үткәндәргә күсерәбеҙ.
 
Һәр ҡайһыһы билдәле бер проблемаларға һәм төҙәтмәләргә бәйле булыуға ҡарамаҫтан, әҙәбиәттең бөтә милли [[мәҙәниәт]]тәрҙә лә, кешелек [[тарих]]ында ла үҙгәрмәй торған бер нисә универсаль үҙенсәлеге бар.
 
* Әҙәбиәткә ''автор текстары'' (шул иҫәптә ниндәйҙер сәбәптәр менән авторы күрһәтелмәгән ''аноним, коллектив текстар'' ҙа) ҡарай. Текстың ниндәйҙер бер авторҙыҡы булыуы, уның тарафынан булдырылыуы юридик (авторлыҡ хоҡуғы), психологик (автор тере кеше, уҡыусы уның турала үҙе уҡыған текстан мәғлүмәт алырға тырышыуы бар) яҡтан ғына мөһим түгел, ә текст авторының билдәле булыуы ошо текстҡа тамамланғанлыҡ бирә, нөктә ҡуя һәм шунан һуң ғына был текст үҙаллы йәшәй башлай. Мәҙәниәт тарихы башҡа ҡағиҙәләр буйынса йәшәгән текст төрҙәрен дә белә, мәҫәлән, фольклор текстары. Авторҙары билдәле булмағанлыҡтан, текстар нығытылмаған, шуға күрә, һуңғы тапҡыр һөйләүсе йәки күсереп яҙыусы уға үҙенсә үҙгәрештәр индерә ала. Теге йәки был текстар уны барлыҡҡа килтереүсе яҙыусы йәки ғалим исеме менән бәйле булырға мөмкин, мәҫәлән, Александр Афанасьевтың «Рус халыҡ әкиәттәре». Әммә, әҙәби булмаған текстарҙы әҙәби эшкәртеүҙәр уның башҡа варианттары булыу мөмкинлеген инҡар итмәй һәм бары тик үҙе яҙған текст ҡына (мәҫәлән, тотош әкиәттәр түгел) авторҙыҡы һанала.
* Һөйләү тексының түгел, ә яҙма текстың ғына әҙәбиәткә инеүе лә алдағы үҙенсәлектәргә бәйле. Һөйләү ижады яҙма ижадтан алда барлыҡҡа килгән һәм, унан айырмалы рәүештә, беркетеп ҡуйылмаған. Фольклор һәр ваҡытта ла ([[XIX быуат]]ҡа тиклем, яҙма формалар барлыҡҡа килгәнсе) телдән булған. [[XX быуат]]та ҙур үҫеш кисергән милли мәҙәниәттәрҙә ауыҙ-тел ижады менән шөғөлләнеүсе сәсәндәр һаҡланған һәм һаҡлана.
* Синтетик текст түгел, ә тѳптөп материалы булып кеше [[Тел (лингвистика)|телмәрендә]] булған һүҙҙәрҙән торған текст ҡына әҙәбиәткә инә ала. [[Йыр]]ҙар йәки [[опера]]лар үҙҙәре генә әҙәбиәтең өлөшө тип һанала алмай. Әгәр ҙә берәй шағирҙың әҙер тексына композитор тарафынан йыр яҙылһа, проблема юҡ; әммә, боронғо традиция тағы ла киң йәйелеү ала, йәғни бер үк автор текст та, көй ҙә яҙа һәм ошо әҫәрҙе үҙе башҡара. Килеп сыҡҡан синтетик әҫәрҙән бары тик һүҙ тексын ғына айырып алып, уны үҙаллы әҙәби әҫәр тип ҡарау ни тиклем нигеҙле булыуы бәхәсле ҡала. Әгәр ҙә телдеке булмаған элементтар сағыштырмаса күп түгел икән, билдәле балалар китабында һүрәттәр, йәки улар текстың күп өлөшөн алып, уларҙың роле буйһоноусан булған (мәҫәлән, математик, физик, химик формулаларҙыҡы кеүек) осраҡтарҙа синтетик әҫәрҙәр барыбер ҙә әҙәби әҫәр тип ҡабул ителә һәм квалификациялана. Шулай ҙа, ҡайһы бер саҡтарҙа әҙәби текста өҫтәмә визуаль элементтар шул тиклем күп була, уларҙы фәнни күҙлектән әҙәби итеп ҡарау ҡыйынға тура килә. Ошондай тексҡа Антуан де Сент-Экзюпериның автор һүрәттәре мөһим өлөш алып торған «[[Бәләкәй принц]]» әкиәтен индерергә мѳмкинмөмкин.
 
* Әҙәбиәткә социаль әһәмиәткә эйә булған текстар инә. Шәхси һәм эш хаттары, көндәлектәр, мәктәп иншалары һәм башҡалар әҙәбиәткә ҡарамай. Был критерий тәү ҡарамаҡҡа ябай ғына булһа ла, ҙур ҡатмарлыҡтар тыуҙыра. Бер яҡтан ҡарағанда, әһәмиәтле авторҙар алып барған осраҡта, шәхси хат алышыуҙың әҙәбиәткә инеүе лә бар. Яҙыусыларҙың һәм ғалимдарҙың әҫәрҙәр йыйынтығында «хаттар» бүлеге булыуы ла юҡҡа ғына түгел бит. Ҡайһы ваҡытта был хаттарҙа әҙәбиәт һәм фән өсөн мөһим мәғлүмәттәр була. Был буласаҡ яҙыусыларҙың, сәйәсмәндәрҙең, ғалимдарҙың мәктәп иншаларына ла ҡағыла, сөнки улар авторҙары хаҡында нидәйҙер мәғлүмәт биреүе юҫығынан артабан әҙәбиәт киңлегенә инеүе бар. Ҡайһы бер осраҡта яҙыусылар, фәйләсүфтәр, публицистар маҡсатлы рәүештә үҙ хаттарын йәки көндәлектәрен әҙәбиәт фактына әйләндерә. Икенсе яҡтан ҡарағанда, текстары үҙенең генә ҡаҙанышы булған йәки дуҫтарының, таныштарының тар даирәһендә генә ҡалған дилетант авторҙарҙың ''нәфис әҙәбиәт ижады статусы'' проблемалы булып ҡала. Бер төркөм хеҙмәткәрҙәрҙең үҙ етәксеһенә яҙған шиғри ҡотлауын әҙәби күренеш тип ҡарау ни тиклем дөрөҫ? Интернет һәм төрлө сайттар барлыҡҡа килеүе был йәһәттән яңы ауырлыҡтар тыуҙырҙы. Хәҙерге ғалимдар, мәҫәлән, француз социологы [[Пьер Бурдье]] һәм уның шәкерттәре әҙәбиәтте, сәнғәтте, фәнде билдәләүсе һәм уларҙы теләһә ниндәй дилетант эшмәкәрлегенән сикләүсе социаль механизмды һүрәтләргә тырыша. Әммә улар тәҡдим иткән схемалар дөйөм ҡабул ителмәгән һәм әле һаман ҡаты бәхәс темаһы булып ҡала килә.
 
== Әҙәбиәттең тѳптөп тѳрҙәретөрҙәре ==
Әҙәбиәт йѳкмәткеһейөкмәткеһе һәм тәғәйенләнеше буйынса тѳрҙәргәтөрҙәргә бүленә. Был бүленештә ниндәйҙер принциптар берҙәмлеген тулыһынса һаҡлау ҡыйыныраҡ, сөнки бѳтѳнләйбөтөнләй оҡшамаған тѳрлѳтөрлө күренештәр берләштерелеп, яңылыш фекер тыуҙырыуы мөмкин. Йыш ҡына бер дәүерҙең типологик яҡтан тѳрлѳтөрлө булған текстары тѳрлѳтөрлө дәүерҙәр һәм мәҙәниәттәрҙәң типологик яҡтан берүк текстарына ҡарағанда бер-береһенә яҡыныраҡ була. Ҡайһы бер текстарҙың яҙмышы төрлөсәрәк булып китә: тѳҙѳлгәнтөҙөлгән саҡта улар әҙәбиәттең бер тѳрѳнѳтөрөнө ҡараһа, аҙаҡтан бѳтѳнләйбөтөнләй икенсе яҡҡа тартыла, мәҫәлән, [[Даниэль Дефо]]ның «Робинзон Крузо мажаралары» бѳгѳнбөгөн [[балалар әҙәбиәте]] булараҡ уҡыла, ә ысынбарлыҡта иһә ул хатта ололар ѳсѳнөсөн ижад ителгән нәфис әҙәбиәт әҫәре лә түгел, ә публицистик башланғысы оло әһәмиәткә эйә булған памфлет итеп яҙылған. Шуға күрә әҙәбиәт тѳрҙәренеңтөрҙәренең дѳйѳмдөйөм исемлеге яҡынса самалау характерында ғына була ала. Әҙәби киңлектең конкрет структураһы билдәле бер мәҙәниәткә һәм осорға ҡарата ғына булдырылыуы мөмкин. Ғәмәли маҡсат ѳсѳнөсөн бындай ҡатмарлыҡтар әллә ни әһәмиәткә эйә түгел, сөнки китап сауҙаһы һәм китапханалар ихтыяжын күп тармаҡлы, әммә әллә ни төплө һәм тәрән булмаған китапхана-библиография системаһы ла тулыһынса тиерлек ҡәнәғәтләндерә.
 
=== Нәфис әҙәбиәт ===
[[Нәфис әҙәбиәт]] — [[сәнғәт]]тең бер тѳрѳтөрө. ТѳпТөп материалы — [[һүҙ]] һәм кеше телмәренең [[Яҙма (Әлифба)|яҙма]] конструкцияһы. Уның үҙенсәлеге бер яҡтан [[музыка]], [[һынлы сәнғәт]], [[театр]], [[кинематограф]] сәнғәте тѳрҙәрентөрҙәрен, икенсе яҡтан [[философия]], публицистика һәм [[фән]]де сағыштырып ҡарағанда бик асыҡ күренә. Бынан тыш, принципиаль нигеҙҙә үҙ авторҙары булмаған [[фольклор]]ҙан айырмалы рәүештә, нәфис әҙәбиәт, сәнғәттең башҡа тѳрҙәретөрҙәре кеүек, автор әҫәрҙәрен (шул иҫәптән аноним булғандарҙы ла) берләштерә.
 
{{seealso|Эпос|Проза|Драма (жанр)}}
 
=== Документаль проза ===
Документаль проза — әҙәбиәттең бер тѳрѳтөрө. Реаль ваҡиғаларға нигеҙләнгән, әҙ генә ижади уйҙырма ѳҫтәлгәнөҫтәлгән. Документаль прозаға билдәле кешеләрҙең [[биография]]һы, ниндәйҙер хәл-ваҡиғаларҙың [[тарих]]ы, илдәр ѳйрәнеүөйрәнеү фәне, ҙур енәйәттәрҙе тикшереү инә.
 
=== Мемуар әҙәбиәт ===
Мемуар — теге йәки был заманда йәшәп, үҙе ҡатнашҡан йәки уның шаһиты булған кеше менән таныш булған авторҙың ниндәйҙер хәл—ваҡиғаны һүрәтләүе. Уның мѳһиммөһим үҙенсәлеге – үткәндәрҙе тергеҙгән текстың дѳрѳҫдөрөҫ, документаль характерҙа булыуында.
 
=== Фәнни һәм фәнни-популяр әҙәбиәт ===
Фәнни әҙәбиәт – фәнни методҡа ярашлы алып барылған тикшереүҙәр, теоретик дѳйѳмләштереүҙәрдөйөмләштереүҙәр һѳҙѳмтәһендәһөҙөмтәһендә булдырылған яҙма хеҙмәт йыйылмаһы. Ул ғалимдарҙы, белгестәрҙе фәндең һуңғы ҡаҙаныштары менән таныштырыуға һәм фәнни асыштарға ѳҫтѳнлѳктѳөҫтөнлөктө нығытыу ѳсѳнөсөн тәғәйенләнгән. Ҡағиҙә булараҡ, әгәр ҙә баҫылып сыҡмаһа, фәнни эш тамамланған тип һаналмай. Тәүге фәнни әҫәрҙәр тѳрлѳтөрлө жанрҙарҙа була: трактаттар, әңгәмәләшеү, ѳйрәтеүөйрәтеү, диалог, сәйәхәт итеү, тормошто һүрәтләү һәм хатта шиғри формаларҙа. Әлеге ваҡытта фәнни әҙәбиәт формалары стандартлашҡан, һәм монографияларҙан, күҙәтеүҙәрҙән, статьяларҙан, докладтарҙан, авторефераттарҙан, рефераттарҙан һәм рецензияларҙан тора. БѳгѳнБөгөн күп илдәрҙә фәнни әҙәбиәтте аттестациялау механизмы эшләй. Быға хѳкүмәтхөкүмәт йәки йәмәғәт ойошмалары ярҙам итә. Рәсәйҙә, мәҫәлән, аттестацияны Юғары аттестация комиссияһы үткәрә. Фәнни әҙәбиәтте баҫтырыуҙағы тѳптөп талаптар исемлегендә иң мѳһмиемөһмие уның рецензияланған булыуы. Ошо процесҡа ярашлы, фәнни журнал нәшриәте йәки мѳхәрририәтемөхәрририәте яңы фәнни эште баҫтырыуҙан алда уны ошо ѳлкәөлкә буйынса белгес һаналған бер нисә рецензентҡа ебәрә. Рецензиялау барышында тупаҫ методологик хаталар йәки туранан-тура ялғанлауҙар алып ташлана.
XX быуат башында баҫтырылған фәнни әҙәбиәттең даими экспоненциаль үҫеш күләме күҙәтелә. Ошоға бәйле, бѳгѳнбөгөн фәнни әҙәбиәттең мѳһиммөһим таратыусыһы булып, матбуғат баҫмалары, бигерәк тә рецензиялаусы фәнни журналдар тора. XX быуат башында бындай журналдарҙың ҡағыҙ варианттан электрон вариантҡа, бигерәк тә Интернетҡа күсеүе күҙәтелә.
 
Фәнни-популяр әҙәбиәт — фән, фәнни ҡаҙаныштар, ғалимдар тураһындағы киң даирә уҡыусыларына тәғәйенләнгән әҙәби әҫәрҙәр. Был әҙәбиәт башҡа ѳлкәөлкә белгестәренә лә, әҙерлеге бәләкәй булған уҡыусыларға ла, балаларға, үҫмерҙәргә лә тәғәйенләнгән. Фәнни әҙәбиәттән айырмалы рәүештә, фәнни-популяр әҫәрҙәр рецензияланмай һәм аттестацияланмай. Фәнни-популяр әҙәбиәткә тѳрлѳтөрлө жанрҙа яҙылған тѳптөп, ғәмәли фәндең нигеҙҙәре һәм проблемалары, фән эшмәкәрҙәренең биографияһы, сәйәхәттәрҙе һүрәтләү һ.б. инә. Иң яҡшы популяр әҫәрҙәр тәғәйенләнгән уҡыусыларға алдынғы фәндең ҡаҙаныштарын аңлайышлы формала пропагандалай. Европала популяр булған Лукреция Караның «О природе вещей», М. В. Ломоносовтың «Письмо о пользе стекла» тигән фән тураһындағы әҫәрҙәре поэтик формала яҙыла. Тәбиғәт календары, этюд, очерк, «интеллектуаль мажаралар» формаһында яҙылған популяр әҫәрҙәр ҙә билдәле.
 
=== Белешмә әҙәбиәт ===
[[Файл:Brockhaus Lexikon.jpg|thumb|200px|Брокгауз һүҙлеге ([[1910]])]]
Белешмә әҙәбиәт – дѳйѳмдөйөм мәғлүмәт биреүсе, икеләнеү тыуҙырмаған ярҙамсыл йѳкмәткелейөкмәткеле әҙәбиәт.
Төп төрҙәре:
Тѳп тѳрҙәре:
* Һүҙлектәр - ниндәйҙер ѳлкәөлкә буйынса һүҙҙәрҙе, әйтемдәрҙе, алфавит буйынса тәртипкә һалыу;
* Белешмәләр – ниндәйҙер ѳлкәөлкә буйынса мәғлүмәтте тәртипкә һалыу. Мәҫәлән, медицина белешмәһе - ауырыуҙарға юл ҡуймау, йәки ауырыу характеры, симптомдары буйынса
* Энциклопедия – ниндәйҙер ѳлкәөлкә буйынса комплекслы һәм системалы мәғлүмәт йыйынтығы.
 
Белешмә баҫмалар объектив факттарҙы үҙ эсенә алырға һәм булған белем кимәлен бер тѳрлѳтөрлө сағылдырырға тейеш. Әммә ғәмәлдә факттарҙы интерпретациялауҙан һәм дѳрѳҫдөрөҫ булмағандан айырыуы ҡыйын. Шуға ла һәр белешмәлә ниндәйҙер кимәлдә тенденциялыҡ була. Ҡайһы бер осраҡтарҙа был кимәл бик ҙур һәм белешмәгә маҡсатлы рәүештә индерелә. Гуманитар белемгә ҡағылған Совет дәүере белешмәләре йыш ҡына шулай була һәм хатта ундағы ҡыҫҡа ғына һүҙлек статьялары ла идеологик яҡтан биҙәлгән була. Был материал һайлауға ла ҡағыла: СССР ваҡытында сығарылған әҙәби энциклопедияларҙа, социалистик, коммунистик йүнәлештәге урта ҡул яҙыусыларға урын була, әммә совет ҡоролошона кире ҡарашта булған ҙур авторҙар әҫәре булмай. Ҡыҫҡа ғына ваҡыт үтһә лә, бындай баҫмаларҙы белешмә булараҡ файҙаланып булмай, сөнки факттарҙы интерпретациянан айырып алыу өсөн күп ваҡыт сарыф итергә турпа килә, әммә нәҡ ошо идеологик биҙәүҙәр белешмә баҫмаларын тарихи факт, үҙ дәүеренең иҫтәлеге булараҡ ҡыҙыҡлы итә лә инде.
 
=== Уҡытыу әҙәбиәте ===
Дәреслектәргә, күнегеүҙәр йыйынтығына бүленә. Белешмә әҙәбиәт менән уртаҡлығы ҙур, сөнки икеһе лә ниндәйҙер бер һорау буйынса бер өлкәләге белем менән эш итә.
Әммә уҡытыу әҙәбиәтенең тәғәйенләнеше башҡаса: белемдең ошо өлөшөн текст адресаты уның тураһында тулыһынса күҙ алдына килтерерлек итеп һәм һәм ошо өлкә буйынса тигҙләмә сисеү, тыныш билдәләрен ҡуйыу оҫталығына эйә булырлыҡ дәрәжәлә эҙмә-эҙлекле һәм системалы итеп аңлатыу.
Был прагматик бурыс дәреслек текстарының төҙөлөш үҙенсәлеген билдәләй: ҡабатлауҙар, күтәреп алыу, тикшереү һорауҙары һәм мәсьәләләре һ.б.
 
=== Техник әҙәбиәт ===
Юл 54 ⟶ 53:
 
== Әҙәбиәт һәм текст таратыусылар ==
Әҙәби текст материаль кәүҙәләнешенән башҡа ла (ҡулъяҙма, китап, компьютер файлы, монитор ҡоролмаһы) үҙ-үҙе булып ҡала. Тик текст таратыу эволюцияһы текстҡа йоғонто яһамай, тип уйларға кәрәкмәй. Киреһенсә, әҙәбиәт торошо күҙ күреме етерлек үткәндәрҙә тулыһынса цивилизациялы революция менән билдәләнә. Яңы цивилизациялы революция ике сифатлы текст күсергесен – аудиокитап һәм компьютер файлын тормошҡа ашыра.
 
 
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
Юл 75 ⟶ 73:
* {{книга|автор=Хайдеггер М. |заглавие=Бытие и время |ответственный= |ссылка= |место=М. |издательство= |год=1997 |том= |страниц= |страницы= |isbn=}}
* {{книга|автор=Тюпа В. И. |заглавие=Онтология коммуникации // Дискурс. № 5/6 |ответственный= |ссылка= |место=Новосибирск |издательство= |год=1998 |том= |страниц= |страницы=5-17 |isbn=}}
 
* Rezeptionästhetik. Teorie und Praxis / Hrsg. R. Warning. München: 1975
* Iser W. Der Akt des Lesens: Theorie ästhetischer Wirkung. München: 1976
* Meier R. Bibliographie zur Intonation. Tübingen, 1984. С. 306
 
 
== Иҫкәрмәләр ==
Юл 88 ⟶ 84:
* {{Open-Site|International/Russian/Искусство/Литература}}
* Государственный рубрикатор научно-технической информации (ГРНТИ) (по состоянию на 2001 год): [http://www.gsnti-norms.ru/norms/common/doc.asp?0&/norms/grnti/gr17.htm 17 Литература. Литературоведение. Устное народное творчество]
 
 
[[Категория:Әҙәбиәт]]
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Әҙәбиәт» битенән алынған