Ауыл хужалығы: өлгөләр араһындағы айырма

'''Ауыл хужалығы''' — халыҡты аҙыҡ-түлек һәм ҡайһы бер [[сәнәғәт]] тармағын [[сеймал]] менән тәьмин итеүсе халыҡ хужалығы тармағы. Ауыл хужалығы барлыҡ илдәрҙең [[иҡтисад]]ында мөһим урын алып тора. Ер шарында ауыл хужалығы менән 1,1 млрд кеше шөғөлләнә.

 

Ауыл хужалығы — иҡтисад тармағы. Халыҡты аҙыҡ-түлек менән тәьмин итеүгә һәм ҡайһы бер сәнәғәт тармаҡтарына сеймал алыуға йүнәлтелгән. Бөтә илдәрҙә лә иң мөһим тармаҡтарҙың береһе булып тора. Донъяла иҡтисади яҡтан әүҙем халыҡтың 1 млрд.- ы ошо тармаҡта шөғөлләнә.

Ауыл хужалығы тармағының торошона дәүләттең аҙыҡ-түлек хәүефһеҙлеге бәйләнгән. Был тармаҡтың проблемалары менән туранан-тура йәки ситләтелгән рәүештә агрономия, малсылыҡ, мелиорация, үҫемлекселек, урмансылыҡ һ.б. кеүек фәндәр бәйләнгән.

 

== Ауыл хужалығының үҫеү тарихы ==

# Иҡтисади етештереү процессы тәбиғи үҫеш процессы һәм биологик закондар нигеҙендә үҫешкән тере организмдар үҫеше менән ҡушыла.

# Тәбиғи үҫештең циклик процесы һәм үҫемлектәр, хайуандар үҫеше ауыл хужалығы хеҙмәтенең миҙгеллеген сикләй.

 

Аҙыҡ-түлек һәм ауыл хужалығы ойошмаһы белгестәре, ерҙең 78 проценты игенселек менән булышыуҙа етди тәбиғәт сикләүҙәре кисерә, 13 проценты түбән, 6 проценты уртаса, 3 проценты юғары һөҙөмтәле, тип һанай. 2009 йылда ауыл хужалығында ҡоро ерҙең 37,6 проценты файҙаланыла, шул иҫәптән 10,6 проценты һөрөнтө ер, 25,8 проценты көтөүлек һәм 1,2 процентына күп йыллыҡ культуралар сәселә.

 

Ауыл хужалығының махсуслаштырылыу һәм агроресурс ситуацияһы үҙенсәлеге төбәктәр буйлап айырыла. Бер нисә термик бүлкәт бар. Уларҙың һәр ҡайһыһы үҫемлекселек һәм малсылыҡ тармағы үҙенсәлеге буйынса характерлана:

# '''Һалҡын бүлкәт'''. Евразия, Төнъяҡ Америка территорияһының күп өлөшөн һәм Көньяҡ Американың коньяғындағы Андтың тар һыҙатын ала. Артыҡ йылы булмау сәсеү культураларын һайлау мөмкинлеге бирмәй. Бында ҡара ашлыҡ, йәшелсәләр, ҡайһы бер тамыраҙыҡтар, иртә өлгөргән картуф үҫтерергә була.

# '''Уртаса бүлкәт'''. Көньяҡ ярымшарҙа — Патагонияла, Чили яр буйында, Тасмания, Яңы Зеландия утрауҙарында, ә төнъяҡ ярымшарҙа — алыҫ Көнсығыш, Монголия, Тибет, төнъяҡ-көнсығыш Ҡытай, Көньяҡ Канада, АҠШ штатының төнъяҡ-көнсығышы. Был бүлкәт киң игенселек бүлкәте. Территория рельефының бөтә өлөшөн тиерлек һөрөнтө ерҙәр алып тора. Уның сағыштырма майҙаны 60-70 процентҡа етә. Бында бик күп сәсеү культуралары бар: бойҙай, арпа, арыш, һоло, етен, картуф, йәшелсәләр, тамыраҙыҡтар, көнбағыш, дөгө, виноград, емеш-еләк ағастары. Көтөүлектәр майҙаны буйынса сикләнгән. Мал күбеһенсә тауҙарҙа, арид зоналарҙа көтөлә. Ҡыуғын малсылыҡҡа, дөйә аҫрауға өҫтөнлөк бирелә.

# '''Йылы бүлкәт'''. Субтропик географик бүлкәткә тура килә. Уға Антарктиданан башҡа бөтә материктар ҙа ҡарай. Бында йылына ике тапҡыр уңыш алалар — ҡышын (бөртөклө культуралар һәм йәшелсәләр), йәйен — тропик бер йыллыҡтар (мамыҡ), йәки күп йыллыҡтар (зәйтүн ағасы, цитрустар, сәй, грек сәтләүеге, инжир һ.б.). Бында түбән продуктлы, ныҡ деградацияланған көтөүлектәр өҫтөнлөк ала.

 

== Ауыл хужалығы структураһы ==

{{Биофото|Bundesarchiv Bild 183-19204-2288, Versuchsgut Paulinenaue.jpg|{{НФА|Эксперименталь сусҡа фермаһында. ГДР.|1950}}|color=#DAA520}}

Ауыл хужалығы агросәнәғәт комплексы составына инә һәм үҙ эсенә төп тармаҡтарҙы ала:

** Йәшелсә- баҡса культуралары: а) картуф; б) япраҡлы культуралар — баҡса кәбеҫтәһе, салат, шпинат, укроп, япраҡлы петрушка һ.б.; в) емеш культуралары — томат, ҡыяр, ташҡабаҡ, ҡабаҡ, патиссон, баклажан, борос; г) һуған культуралары — һуған, һарымһаҡ; д) тамыраҙыҡтар — кишер, аш сөгөлдөрө, пастернак, петрушка, сельдерей, шалҡан, редис, торма һ.б.; е) баҡса культуралары — ҡарбуз, ҡауын, ҡабаҡ һ.б.

** Цитрус культуралар — апельсин, грейпфрут, мандарин, лимон, бергамот һ. б.

** Майлы һәм эфир майлы культуралар: а) көнбағыш, кенә уты, гәрсис, рапс, кунжут, киндер, етен, кокос пальмаһы, майлы пальма, зәйтүн ағасы; б) эфир майлы культуралар — кориандр, әнис, тмин һ.б.

** Ҡомалаҡсылыҡ

* тупраҡтың ел һәм һыу эрозияһы

 

Малсылыҡ тәбиғәткә тәбиғәткә аҙыраҡ йоғонто яһай. Уның факторҙары түбәндәгесә:

* көтөүлекте кире тергеҙеп булмаҫлыҡ итеп, мал көтөү;

* Бөгөн ауыл хужалығын алып барыуҙы камиллаштырыу буйынса селекция, генлы инженерия алымдары ярҙамы менән тикшереүҙәр алып барыла. Ҡоротҡос бөжәктәргә ҡаршы торорлоҡ, сыҙамлы, юғары уңыш биреү сифаттарына эйә булған яңы төр үҫемлек, хайуандар уйлап сығарыла

* Константин Эдуардович Циолковский XX быуат башында уҡ, үҙаллы кислород һәм аҙыҡ-түлек етештереүсе автоном станциялар төҙөмәйенсә алыҫ космосты үҙләштереп булмай, тип раҫлай.

 

== Иҫкәрмәләр ==

* [http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/read/8-statya/1170-auyl-khuzhaly-y Башҡорт Энциклопедияһында «Ауыл хужалығы» мәҡәләһе]

{{Навигация

|Викиучебник =

|Викицитатник =

|Викиновости =

|Метавики =

}}

* [http://www.gks.ru/news/perepis2006/totals-osn.htm Окончательные итоги всероссийской сельскохозяйственной переписи России 2006 года]

 

 

[[Категория:Ауыл хужалығы]]