Википедия

Алмағас: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
FoxBot (фекер алышыу | өлөш)
1079 төҙәтеү
ә робот өҫтәне: lbe:Гьивч
Assele (фекер алышыу | өлөш)
1578 төҙәтеү
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
'''Алмағас''' ({{lang-la|Málus}}) – [[розарауза сәскәлеләр ғаиләһе]]нә ҡараған, ҙур булмаған ағастар йәки ҡыуаҡтар ырыуы. Был ағастың [[емеш|емештәренең]] формаһы йоморо, шәрбәт йәки асы тәмле. Тикшереүҙәр алмағас ырыундаырыуында 55 тирәһе төр бар тигән мәғлүмәт бирә. Алма ағасының киң таралған төрҙәре: өй алмаһы (йәки культур - Malus domestica), ҡытай (Malus prunifolia), һәм тәпәш алмағас (Malus pumila).
Алмағастың ҡайһы бер төрҙәрен парктарҙа һәм баҡсаларҙа декоратив үҫемлек итеп уҫтерәләрүҫтерәләр. Алмағастың бөтә төрҙәре лә һәйбәт бал биреүсе үҫемлектәр. Алама ағасы ныҡлы, сыҙамлы, еңел юныла һәм шымартыла; столяр һәм токарь эштәрендә ҡулланыла ала.
Алмағастың бейеклеге 4 -12 метр тирәһе, ағасы уҙе ныҡлы. [[емеш|Емеш]] биргән ботаҡтары оҙон түгел; үҫә торған ботаҡтары оҙон була. Кырағай алмағастың ботаҡтарында энәләр бар. Япраҡтары 3 – 10 см тирәһе, япраҡтар ботаҡта бер-бер артлы(сиратлы) урынлашалар, япраҡтың сите ваҡ өсмөйөштәрҙән тора. [[Сәскә|Сәскәләре]] махсус ''ярым сатырҙарҙа'' йыйылған. Сәсһенең таж япраҡтары бишәу, төҫө [[аҡ]], алһыу йәки [[ҡыҙыл]], сәскә һеркәләре, күбеһенсә ҡыҙыл [[Төҫ|төҫтә]] була. Алмағас яҙын үҫә башлағандан һуң («ҡышҡы йоҡонан уяанып») 50 – 80 көн үткәс сәскә ата башлай (сортына һәм төрөнә ҡарай). ▼
 
▲Алмағастың бейеклеге 4 -12 метр тирәһе, ағасы уҙеүҙе ныҡлы. [[емеш|Емеш]] биргән ботаҡтары оҙон түгел; үҫә торған ботаҡтары оҙон була. КырағайҠырағай алмағастың ботаҡтарында энәләр бар. Япраҡтары 3 – 10 см тирәһе, япраҡтар ботаҡта бер-бер артлы (сиратлысиратлап) урынлашалар, япраҡтың сите ваҡ өсмөйөштәрҙән тора. [[Сәскә|Сәскәләре]] махсус ''ярым сатырҙарҙа'' йыйылған. Сәсһенең таж япраҡтары бишәубишәү, төҫө [[аҡ]], алһыу йәки [[ҡыҙыл]], сәскә һеркәләре, күбеһенсә ҡыҙыл [[Төҫ|төҫтә]] була. Алмағас яҙын үҫә башлағандан һуң («ҡышҡы йоҡонан уяаныпуянып») 50 – 80 көн үткәс сәскә ата башлай (сортына һәм төрөнә ҡарай).
[[Рәсем:Sterappel dwarsdrsn.jpg|thumb|right|Алма орлоғо уранлашыуы]]▼
 
Алмағас аталаныр өсөн, уны бөжәктәр аталандырырға тейеш, сөнки алмағас уҙе аталана алмай; тик махсус рәүештә сығарылған алмағас ҡына уҙе аталана ала. Алмағасты күбеһенсә тик [[бал ҡорто|бал ҡорттары]] аталандыра. Бал ҡорттары алма сәскәһендә сәскә һуты һәм сәскә һеркәһе йыйғанда, алма [[сәскә|сәскәһен]] аталандыра.▼
▲[[Рәсем:Sterappel dwarsdrsn.jpg|thumb|right|Алма орлоғо уранлашыуыурынлашыуы]]
Алмағасты ҡайһы бер ''тәнкәле ҡанатлыларҙын'' (күбәләк кеүектәр) личинкаларын үрсетеү өсөн ҡулланалар.▼
▲Алмағас аталаныр өсөн, уны бөжәктәр аталандырырға тейеш, сөнки алмағас уҙе аталана алмай; тик махсус рәүештә сығарылған алмағас ҡына уҙеүҙе аталана ала. Алмағасты күбеһенсә тик [[бал ҡорто|бал ҡорттары]] аталандыра. Бал ҡорттары алма сәскәһендә сәскә һуты һәм сәскә һеркәһе йыйғанда, алма [[сәскә|сәскәһен]] аталандыра.
 
▲Алмағасты ҡайһы бер ''тәнкәлетәңкәле ҡанатлыларҙынҡанатлыларҙың'' (күбәләк кеүектәр) личинкаларын үрсетеү өсөн ҡулланалар.
 
==Алмағас төрҙәре==
[[Рәсем:Flowering crabapple in Washington DC.jpg|thumb|right|Колумбия округында алмағастың [[сәскә]] атыуы]]
 
*''Malus angustifolia'' — Тар япраҡлы алмағас
*''Malus baccata'' — Еләкле алмағас
**''Malus baccata var. baccata'' — Себер алмағасы
*''Malus bhutanica'' илийәки ''Malus toringoides''
*''Malus bracteata''
*''Malus brevipes''
*''Malus coronaria'' — ВеноклыТажлы алмағас
*''Malus domestica'' — Өй алмаһы
*''Malus florentina''
*''Malus floribunda''
*''Malus formosana''
*''Malus fusca'' — Балсыҡ көрәне төсөндәгетөҫөндәге алмағас
*''Malus glabrata''
*''Malus glaucescens''
*''Malus halliana'' — Холл алмағасы
*''Malus hybridus''
*''Malus honanensis''
*''Malus hupehensis'' — Хубей алмағасы
*''Malus ioensis'' — Айов алмағасы
*''Malus kansuensis''
*''Malus kirghisorum''
*''Malus lancifolia''
*''Malus nidzwetzkyana'' — Недзведский алмағасы
*''Malus orientalis'' — Көнсығыш алмағасы
*''Malus prattii''
*''Malus prunifolia'' — Слива япраҡлы алмағас
*''Malus pumila'' — Тәпәш алмағас
*''Malus rockii''
*''Malus sargentii''
*''Malus sieboldii''
*''Malus sieversii'' — Сиверс алмағасы
*''Malus sikkimensis''
*''Malus spectabilis'' — Бик яҡшы алмағас
*''Malus sublobata''
*''Malus sylvestris'' — Урман алмағасы
*''Malus transitoria''
*''Malus trilobata''
*''Malus tschonoskii''
*''Malus yunnanensis''
 
 
==Алма==
 
Алма - алмағастың [[емеш|емеше]] . Ҡырағай алмағаста диаметры 1 – 4 см, ә баҡсала үҫтерелгән культуралырарҙакультураларҙа диаметры 6 сансиметрҙансантиметрҙан башлап һәм унан да ҙурыраҡ була ала. Алманың уртаһында орлоҡтар урынлаша; ошо орлоҡтар махсус ''емеш эргәлегендә'' икешәрләп урынлаша (ҡайһы берҙеберҙә өсөшәрләп), әгәр алманы арҡыры киҫеп ҡараһаң, ''емеш эргәлеге'' һәм ундағы орлоҡтар йондоҙ формаһында урынлышҡанурынлашҡан була.
Алмала органик кислоталар (шул иҫәптән алма кислотаһы, лимон кислотаһы, уксус кислотаһы һ.б.), [[шәкәр]]ҙәр (глюкоза, сахароза), витаминдар (C, A, B1, каротин), микроэлементтар ([[тимер]], [[калий]], [[кальций]], [[магний]] һ.б.) , эфир майҙары һәм башҡа [[матдә|матдәләр]] бар.
 
==Аҙыҡ-түлек==
 
*Алманы сей көйөнсә ашап була.
*Алманан һут, компот, кисель, [[шарап ({{lang-ru|вино]]}}), ҡайнатма ({{lang-ru|варенье}}), джем, повидло эшләйҙәр.
*Алма ҡушып [[бәлеш]], торт, пирожный һәм башҡа аҙыҡтар бешерәләр.
 
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Алмағас» битенән алынған