Берлин: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ZUFAr (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
ZUFAr (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
71 юл:
}}
'''Берли́н''' (немец телендә ''Berlin'') — [[Германия Федератив Республикаһы]]ның баш ҡалаһы, халыҡ һаны һәм территория ҙурлығы буйынса [[Германия]]лағы иң ҙур ҡала. [[Лондон]]дан ҡала Берлин — [[Европа Берлеге]]ндәге икенсе иң ҙур ҡала.
Берлин – майҙаны буйынса Европа Союзында бишенсе, халҡы буйынса, Лондондан ҡала икенсе урында тора.
Юл 90 ⟶ 88:
Бөгөн Берлин донъя мәҙәниәте үҙәге булып тора. Ул Европаның иң эре транспорт узелы. Бында велосипедта йөрөү киң таралған. Күп кенә юлдарҙа велосипедсылар өсөн махсус урындар ҡалдырылған, унда хәрәкәт итеүҙе светофорҙар тәртиптә тота. Берлиндың университеттары, тикшеренеү институттары һәм музейҙары бөтә донъяға билдәле. Ҡалала планетаның төрлө мөйөшөнән килгән рәссамдар, [[дипломат]] - тар, иммигранттар эшләй һәм йәшәй.
== Географияһы ==
Берлин Германияның көнсығышында, Польша сигеннән 70 саҡрым йыраҡлыҡта ята.
Юл 117 ⟶ 116:
== Тарихы ==
[[Файл:Memhardt Grundriß der Beyden Churf. Residentz Stätte Berlin und Cölln 1652 (1888).jpg|200px|thumb|Карта Берлина и [[Кёльн (Берлин)|Кёльна]] середины [[XVII век]]а]]
=== Барлыҡҡа килеүе ===
Берлин, Берлин һәм Кёльн парлы ҡалаларҙан барлыҡҡа килә<ref name="Викитека ЭСБЕ">{{ВТ-ЭСБЕ|Берлин, столица Германской империи}}</ref>. Кёльн Шпрее йылғаһының утрауында, ә Берлин уға ҡаршы көнсығыш ярҙа урынлашҡан. Кёльн беренсе тапҡыр 1237 йылда, Берлин 1244 йылда телгә алына. 1307 йылда ҡалалар ҡушылып, уртаҡ ратуша (ҡала идараһы) төҙөлә. «Берлин» һүҙенең килеп сығыуы тураһында төрлө фекерҙәр йөрөй: ул полаб теленең berl/birl (һаҙлыҡ) һүҙенән барлыҡҡа килгән, тигән версия ла бар<ref>[http://www.berliner-baer.de 725 Jahre Berliner Bär] {{ref-de}}</ref>.
По одной из версий название «Берлин» (как и другие с ударным -ин — [[Шверин]], [[Щецин|Штеттин]]) имеет славянское происхождение и восходит к [[Полабский язык|полабскому]] ''berl-''/''birl-'' («[[болото]]»)<ref>Berger,Dieter. ''Geographische Namen in Deutschland'', Bibliographisches Institut, 1999. ISBN 3-411-06252-5 {{ref-de}}</ref>. Әммә Германияла башҡаса фекер йөрөтәләр, мәҫәлән, Теодор Целль (Theodor Zell) ҡала исемен “айыу” (Bär) һүҙенән килеп сыҡҡан, тип һанай. Билдәле булыуынса, кәмендә 1280 йылдан алып, айыу Берлин ҡалаһының символы ла булып тора. ===Курфюрсттарҙың ҡала-резиденцияһы ===
1415 йылда курфюрст Фридрих I Бранденбург маркграфлығына нигеҙ һала һәм 1440 йылға тиклем унда идара итә. Шул саҡтан башлап, 1918 йылға тиклем Берлинда Гогенцоллерннар династияһы ағзалары етәкселек итә. Башта Бранденбург ере маркграфтары, аҙак Пруссия королдәре буларак һәм, ниһайәт, Герман императорҙары (кайзерҙар) булып. Ҡала халкы идаралағы үҙгәрештәрҙе гел генә ыңғай яҡтан ҡабул итмәй. Мәсәлән, 1448 йылда Тимер Фридрих II-нең курфюрст замогын төҙөүенә каршы халыҡ тулҡыны билдәле була. Әммә был протест уңышҡа ирешмәй, а халыҡ үҙ сиратында күп кенә иҡтисади һәм сәйәси иректәрҙән мәхрүм ителә. 1451 йылда Берлин бранденбург маркграфтарының һәм курфюрстарының ҡала-резиденцияһы, тип иғлан ителә һәм ирекле сауҙа ҡалаһы статусын юғалта. 1618 йылдан алып, 1648 йылга тиклем барған утыҙ йыллыҡ һуғыш ҡалаға ҙур зыян килтерә: биналарҙың өстән бер өлөшө емерелә, халыҡ һаны яртылаш кәмей. 1640 йылда Бөйөк Бранденбург курфюрсты тип танылған Фридрих Вильгельм атаһынан идара итеүҙе үҙ ҡулына ала. Уның сәйәсәте иммиграцияны яҡлай һәм дини толерантлыҡҡа хас була. Идара итеүенең икенсе йылында уҡ ул Фридрихсвердер, Доротеенштадт һәм Фридрихштадт биҫтәләренә нигеҙ һала.
1671 йылда Фридрих Вильгельм Австриянан килгән 50 йәһүд ғаиләһен үҙ ерендә һыйындыра. 1685 йылда Потсдам эдикты менән Бранденбургка француз гугеноттарын саҡыра. 15 000- дән ашыу француз килә һәм 6 000 -е Берлинда йәшәргә ҡала. 1700 йылдарҙа Берлин халкының 20%-ын француздар тәшкил итә. Францияның мәҙәни тәьҫире лә ғәйәт ҙур була. Шулай уҡ ҡалала Богемиянан, Польшанан һәм Зальцбургтан килгән иммигранттар һаны ла ҙурая.
=== Король баш ҡалаһы ===
1701 йылда уҙған Фридрих I коронацияһы һөҙөмтәһендә Берлин Пруссияның баш ҡалаһы тип иғлан ителә. 1709 йылда Берлин, Кёльн, Фридрихсвердер, Доротеенштадт һәм Фридрихштадт ҡалалары ҡушыла. Ысынбарлыҡта улар күптән инде Берлин ҡалаһының өлөштәре, тип һаналып килгән була.
Юл 133 ⟶ 135:
1813 йылдың февралендә Наполеон армияһы ҡалдыҡтарын эҙәрлекләгәндә, рус ғәскәрҙәре [[ Александр Иванович|Чернышев]] етәкселегендә икенсе тапҡыр Берлинды ала. 1861 йылға Берлинға Веддинг, Моабит, Темпельхоф һәм Шёнеберг биҫтәләре ҡушыла.
=== Германия империяһы баш ҡалаһы һәм Веймар республикаһы ===
1871 йылда Берлин ҡабаттан ойошторолған Герман империяһының баш ҡалаһы тип иғлан ителә.
| |||