Килдеғол: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
118 юл:
* {{lang-ba|}} Фәүзиә Усманова (урамы) — {{lang-ru|}} Фавзии Усмановой ( улица )
 
== Килдеғол ауылы тирәһендәге ер — һыу атамалары ==
 
<div style="background:rgb(232,242,255); max-height:150px;overflow:auto">
=== Ҡырҡсүмәлә ===
Көн иткән төйәгебеҙҙең әйләнәһендә генә лә йөҙҙән ашыу ер-һыу атамалары бар. Ғәлимә инәй Шәрәфуллина миңә уларҙы бик тәфсирләп яҙҙырҙы.
Ата-олатайҙарыбыҙ һәр төбәккә лә, уларҙың үҙенсәлектәренә, тарихи ваҡиғаларға бәйләп килешле генә исем-атама ҡушҡан. Һеҙҙең менән беҙҙең бурыс — ана шул атамаларҙың килеп сығыу тарихын белә алған тиклем асыҡлау. Әле мин Һарағы йылғаһының түбәндәге ағымында, Кисеүауыҙ, Күмерауыҙ туғайлыҡтарынан бирерәк, түңәрәкләнеп, йәйелеп ятҡан туғай-сабынлыҡтарҙың атамаһының килеп сығыу сәбәптәрен, ололар һөйләүенән сығып, уның бер вариантын һеҙҙең иғтибарға тәҡдим итәм. Борон беҙҙең олатайҙар бик бай йәшәгән. Малдары, бигерәк тә йылҡылары ишле булған. Шундай бай олаталарыбыҙҙың береһе, ауылға килеп, ҡайҙа барып баш төртөргә белмәй аптыранып, өй беренсә теләнселәп, һоранып йөрөгән бер етем малайын үҙенә ялсылыҡҡа ала. Малайҙың өҫ-башын бер аҙ бөтәйтеп, тамағын туйҙырып алғас, бай уны Һарағы йылғаһы буйындағы сабынлығына алып барып ташлай. “Бына«Бына һиңә, улым, салғы, һәнәк. Ҡыуыш ҡороп ал. Ашарыңа урман тулы әттек, һарына, емеш-еләк, йылғала балыҡ. Йәйеңде ошонда үткәрерһең, малыма бесән эшләрһең. Эшеңә ҡарап, ҡышын ашатып, аҫрап сығарырмын үҙеңде”үҙеңде». Бай шулай ти ҙә, арбаһына ултырып, ауылға ҡайтып китә. Көҙ етә. Ялсы малай, һәнәк - — салғыларын күтәреп, ауылға ҡайта. Бай тупһанан уҡ, уны ҡаршылап: “Йә«Йә, һөйләп ебәр, күпме бесән эшләнең?” –» — тип һорай. “Ҡырҡ«Ҡырҡ чүмәлә, бай бабай, ҡырҡ чүмәлә!” –» — ти ялсы, бик эшлекле ҡиәфәттә. Ҡыш буйына малай, йәй үҙе әҙерләгән бесәнде байҙың аттары менән ташып, уның малдарын ҡарай. Үҙенә тәғәйен малдарға (байҙа ялсылыҡта тағы бер нисә ир-егет була) бесәнде саҡ-саҡ еткерә. Ҡыш, яҙ үтеп, бесән осоро еткәс, ялсы малайҙы тағы шул төбәккә ебәрә бай. Был юлы ла малай көҙгөһөн ауылға ҡайтҡас, байҙың һорауына: “Ҡырҡ«Ҡырҡ чүмәлә, ҡырҡ чүмәлә”чүмәлә», - — тип яуап бирә. Тағы ла өс-дүрт йыл байҙа ялсылыҡта була малай. Һәр йәйҙә лә шул туғайлыҡта эшләй. Эшенең һөҙөмтәһенә килгәндә, һәр ваҡытта ла яуап бер үк: “Ҡырҡ«Ҡырҡ чүмәлә”чүмәлә». Бай бер ваҡытта ла малайҙың нисә күбә эшләгәнен барып тикшереп тормай, сөнки уҡыу-яҙыу танымағас, хисап-һан белмәгән тикшереүҙән ни фәтеүә. Өҫтәүенә, ялсы ла наҙан. Күрәһең, ҡырҡ һанын кемдәндер ишетеп ҡалғандыр ҙа, байға ярау өсөн шуны әйткәндер.
Был ваҡиғаны ауылда бер мәрәкә лаҡапҡа әйләндереп, төбәкте “Ҡырҡсүмәлә”«Ҡырҡсүмәлә» тип йөрөтә башлағандар .
.
 
=== Әүҙекте ===
Урал армыттары — яланғас түбәле тау теҙмәләре… Күпте күргән, маңлайҙары һырланған, уйсан аҡһаҡалдарға оҡшатам мин аҡ ҡылғанлы, һуйыр ташлы, яланғас түбәле тау теҙмәләрен. Уларға баҡһаң, бүлкәт-бүлкәт тау ҡуйындарынан аттар кешнәгән, ҡыңғырауҙар сыңғыраған, тау моронондағы киртләс-киртләс таштарға баҫып моңло берәү ҡурайҙы берсә һыҙландырған, берсә ҡыуандырған, тау итәгендәге итле ҡаҙан аҫтына яғылған усаҡ тирәһендә ҡыҙ-ҡырҡын сыуалған, арыраҡ сыр-сыу килеп бала-саға уйын ҡорған, бирерәк күп йәшәгән сабыр инәйҙәр, күгүләнгә йәйелгән балаҫ йәймәгә ултырып, ил хәлдәре, үҙ әхүәлдәре хаҡында һөйләшкән һымаҡ тойолоп китә.
Ауылдың төньяҡ-көнсығыш яғындағы яланғас түбәле тау теҙмәләре иғтибарҙы айырыуса үҙенә тарта.
Әүҙекте… Ата-бабаларыбыҙ нилектән был түбәлестәргә шундай исем бирҙе икән? Был, моғайын, һәр кемде лә ҡыҙыҡһындыралыр. Бөрйән районы Әбделмәмбәт ауылының хәҙерге тракторҙар гаражы урынында (үткән быуат урталарында) йәшәгән Иглек ҡарттың өйөр-өйөр йылҡылары була. Һәр яҙ һайын Иглек бабай алты улына урман тарафтарына (ҡыш урталарында) таралған йылҡыларын эҙләп алып ҡайтырға ҡуша. Малайҙары һәр яҙҙа ла, һәр эҙләгәндә лә йылҡыларын әлеге Әүҙекте битләүенән килеп табалар. Аттар был яҡтағы яланғас түбәле тауҙарҙа иртә күтәрелгән ҡурпыға киләләр икән. Өҫтәүенә ҡышҡыһын тау түбәһендә ҡар һай була. Йылҡыларын ураған һайын был тирәләрҙән әүҙекләп алып ҡайтҡан малайҙарҙың тәҡәте ҡорой. Бер ҡайтҡанда аталарына: “Атай«Атай, шул яҡтарҙа ҡурпыһы иртә күтәрелер, түбәһендә ел-ҡар ятмаҫ бейек-бейек тауҙар бар. Аттар шунда тартыла.
===Ҡышлау===
Ҡышлауҙы әллә шул яҡтарҙа үткәреп ҡарайыҡмы?” –» — тиҙәр.
Иглек ҡарт аҡ һаҡалын һыйпап, кеткелдәп көлә: “Минең«Минең йылҡыларымды әүҙекләп торған ул ниндәй мөғжизәле, тылсымлы тау һуң ул. Булмаһа, Килдеғол улым, шул яҡтарҙы һыбай ҡарап әйләнәйек әле”әле», - — ти.
Аттар ылыҡҡан тау ҙа оҡшай Иглек олатайыбыҙға.
- Ысынында, бик арыу тауҙар икән был яҡтарҙа. Иркенлектәре ниндәй! Йылҡыларымды тиккә әүҙекләмәгән икән”икән", - — ти бабай.
Һуңынан 1812-18141812—1814 йылдарҙағы Ватан һуғышында йөрөп ҡайтҡас, Килдеғол, ағай-энеһен эйәртеп, малай саҡтарында күңеленә йылы тойғо ҡалдырған әлеге ауылыбыҙға килеп нигеҙ ҡора. Был яҡтарға үҙҙәренең, йылҡыларын әүҙекләп килтергән тауҙы иҫкә төшөрөп “Әүҙекләүсе«Әүҙекләүсе тау”тау», “Әйҙүктау”«Әйҙүктау» тип йөрөтөр булалар. Әүҙекте атамаһы, шул “Әйҙүктау”«Әйҙүктау» һүҙенән килеп сыҡҡан да инде.
 
=== Ҡарағасты бейек тауы ===
Беҙҙең ауылға ингәс тә, уң яҡта Оло ҡарағасты бейек һәм Бәләкәй ҡарағасты бейек тауҙары урынлашҡан. Улар бер-береһенә тоташып торалар. Был тауҙа ҡарағай ағасы күберәк үҫә, шулай ҙа уның иң бейек ерендә ҡарағас ағасы бар. Шуға ла тауға “Ҡарағасты«Ҡарағасты бейек”бейек» исемен биргәндәр.
 
=== Түгелмә тауы ===
Ауылдың һул яғында Түгелмә тауы бар. Ул бик бейек, ауылдың буйынан-буйына һуҙылып китә. Тауҙың бите яланғас, йәшмә ташы күп. Шул таштар аҫҡа тәгәрәй-тәгәрәй түгелеп ята. Шуға күрә лә ул тауҙы “Түгелмә«Түгелмә тауы”тауы» тип атайҙар. Хәҙерге көндә тауҙы Түгәлмә тип кенә йөрөтәләр. Тауҙа август айҙарында бәшмәк күп була, ә кистәрен йәштәр иң бейек түбәһендә усаҡ яғып, күңел асалар. Ауыл уттарын күҙәтеүе — үҙе бер һоҡланғыс күренеш.
 
=== Мулла туғайы ===
Ауылды сығып, Ҡолғана яғына киткәндә бер туғай үтеп китәһең. Был бесәнлек ере. Элек ғүмер буйы был бесәнлекте Йыһанур тигән мулла сапҡан. Хәҙер ул бесәнлек Билалов Мазһар олатайҙа. Йыһанур мулла үлгәс, был туғайҙы “Мулла«Мулла туғайы”туғайы» тип йөрөтә башлағандар.
 
=== Оҙонсал йылғаһы ===
Был йылға ауылдың башында урынлашҡан. Ул оҙон булып, өйөрөлөп-өйөрөлөп, салынып аға. Әҙерәк бара бирә лә, салынып, кире шул ергә килә һәм Үҙәнгә ҡоя.
Юл 152 ⟶ 154:
 
=== Ете баш тамағы ===
Элек ғаиләләр бесәнде бергә эшләр булғандар. Кәбән ҡойоп, кәртәләп ҡайтҡандар. Ҡыш етеп, ҡар яуғас, ат менән урманға кәбән ташырға барғандар. Кәбән төбөнә еткәс, төбөндә ете һарыҡ башы күреп ҡалалар. Бурҙар ашап йөрөгән. Һуңынан был тамаҡ “Ете«Ете баш”баш» булып ҡала.
 
=== Муйыл түбә яланы ===
Юл 158 ⟶ 160:
 
=== Бүре ҡырған тауы ===
Был тауҙа бүреләр күп йөрөй, һәм һәр ваҡыт малдар күпләп ҡырылып тора. Быр йылы малдар ныҡ ҡырыла. Ошонан һуң исеме “Бүре«Бүре ҡырған”ҡырған» булып ҡала.
 
=== Ыласын йылғаһы ===
Бында йылға буйҙарында кешеләрҙең бесәнлеге күп. Һәр бер ағаста тиерлек ыласын оялары бар. Улар һауала тауыш биреп осоп йөрөйҙәр.
 
=== Ялан йылға ===
Ҙур яланды урталай бүлеп, йылға ағып ята. Эргә - — тирәһендә лә яландар күп.
 
=== Шәрифә туғайы ===
Был ерҙе элек Шәрифә тигән инәй сапҡан. Шуның өсөн халыҡ уны “Шәрифә«Шәрифә туғайы”туғайы» тип атаған.
 
=== Ҡашҡат тауы ===
Бер ир-егеттең яҡшы ғына ҡашҡа аты булған. Шунан бының аты ҡапыл ғына юғала ла ҡуя. Бер үҙе эҙләй-эҙләй тапмағас, тыуған-тыумасалары менән бергәләшеп эҙләйҙәр. Бик оҙаҡ эҙләгәндән һуң, арып-талып ял итергә ултыралар. Үҙ-ара һөйләшәләр. Аттың эйәһе ҡайғырып: “Ҡашҡа«Ҡашҡа ат ҡайҙа икән?” –» — ти. Шунда бер туғаны: “Һағынбайҙар«Һағынбайҙар һаҡҡолаҡ була торғандар, ҡысҡырып һөйләмә, ишетеп ҡалырҙар ҙа лаҡап итеп һөйләрҙәр”һөйләрҙәр». Ысынлап та, шул тирәлә яҡында ғына Һағынбайҙарҙың береһе тыңлап тора. Шунан алып был тауҙы “Ҡашҡат”«Ҡашҡат» тип йөрөтә башлайҙар.
 
=== Канчал тауы ===
1в. Бер ауыл байының бик күп һарыҡтары юғала. Эҙләй торғас, тауҙа бүреләр ҡырғанын белеп ҡалалар. Бай ялсылары менән барып тапҡас, бер ялысыһы: “Канчал«Канчал, бай”бай», - — тип өндәшә.
2в. Ауыл тирәһендә һуғыш бара. Кешеләр бик ныҡ ҡырыла. Тауҙың бер урынында ҡан күп аға, хатта шал (буяу) һымаҡ ята. Кешеләр был ерҙе Ҡаншал тип атағандар.
 
=== Ҡаттансыҡ тауы ===
Был тауҙы иғтибарлап ҡараһаң, бер ҡаты балсыҡ, бер ҡаты тупраҡ. Шулай ҡатлы-ҡатлы булып урынлашҡан. Шуның өсөн тау “Ҡаттансыҡ”«Ҡаттансыҡ» исемен алған да инде. Тауҙа аҡбалсыҡ, ҡыҙыл балсыҡ бигерәк күп.
 
=== Көрәште тауы ===
Был тауҙа сейә күп. Элек сейәне ауылдың ҡыҙҙары күмәкләшеп барып йыйып алып ҡайтыр булғандар. Көрәште тауының исемен ике төрлө аңлаталар. Һуғыш булған тау бик текә юл шунан үтә, тауға йөк менән йәйәү күтәрелеүе бик ауыр була, көрәшә-кәрәшә менергә кәрәк булған. Шуға “Көрәште”«Көрәште» тип атағандар.
 
=== Иген саттығы яланы ===
“Иген«Иген саттығы”саттығы» ерендә элек-электән иген үҫтерәләр. Хәҙер бында “Урал”«Урал» колхозы үҫтерә. Шуға был иген үҫкән ер “Иген«Иген саттығы”саттығы» булып ҡалған.
 
=== Биреле йорт яланы ===
Юл 187 ⟶ 191:
 
=== Аҡбалсыҡ ҡаяһы ===
Ҡаяла балсыҡ күп, ул балсыҡтан ғына тора тиһәк тә яңылышмаҫбыҙ. Ауыл халҡы мейесен аҡларға шул балсыҡты килеп ала. Мейес аҡ ҡына булып китә.
 
=== Ҡыҙҙар киткән тауы ===
Был ерҙә йәйләү урынлашҡан. Бер заман бик күп еләккә сыҡҡан ҡыҙҙар аҙашып ошо йәйләүгә килеп сығалар. Йәйләүҙекеләр уларға юл өйрәтеп, сәй эсереп ебәргәндәр. Ҡыҙҙар имен - — аман үҙҙәренең тыуған ауылына ҡайтып еткән .
 
</div>
 
== Күренекле кешеләр ==
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Килдеғол» битенән алынған