Бал ҡорттары: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ә r2.5.1) (робот өҫтәне: af, az, bar, bg, ca, cs, da, de, en, es, et, fi, fr, fy, he, hu, is, it, ja, la, lt, lv, nds, nl, nn, no, oc, pcd, pl, ro, roa-rup, simple, sk, sr, stq, sv, uk, zh
әҮҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
'''Бал ҡорто''' ({{lang-ru|Медоносная пчела}}, {{lang-la| Apis mellifera}}) — осоусы [[ҡорт]].
Башҡорт бал ҡорто урта рус ҡортоноң популяцияһы.
[[Көнбағыш]] балы
 
[[Рәсем:Bees Collecting Pollen 2004-08-14.jpg|thumb|right|Бал ҡорто]]
 
<!--әреғорт-ёбарь-->
 
Бал ҡорто (йәки иңгеж) – күмәкләп тереклек итеүсе ҡаяулы '''яры ҡанатлы''' бөжәктәр вәкиле.
 
==Бал ҡорттары күсенең тереклеге==
 
Умартала йәшәгән бал ҡорттары күседә түлле бер инә ҡорттоң (ҡорт инәһенең йәки батшабикәнең) нәҫеле булған 10 000 – 50 000, ә ҡайһы берҙә 100 000 эшсе ҡорт була. Бал ҡорттарында яңы күс май-июнь айҙарында барлыҡҡа килә. Бының өсөн умартала ата ҡорттар, йәки әреғорттар, үҫтерелә һәм яңы инә ҡорт үҫтереү өсөн күҙәнәктәр яһала. Йәш инә ҡорт күҙәнәктән сыҡҡас, эшсе ҡорттарҙың сама менән яртыһы ҡарт инә ҡорт менән бергә умартанан сағып китә – күс айырыла. Был күс тәүҙә, эшсе ҡорттар яңы оя өсөн урын эҙләп тапҡансы, ниндәй булһа ла ағас ботағына һырый.
 
Иҫке умартала ҡалған йәш инә ҡорт әреғорттар менән умартанан осоп сығып, һауала аталана. Шунан умартаға ҡайтып, йомортҡа һалырға тотона.
 
Яңы ояла йәки умартала эшсе ҡорттар балауыҙҙан алты ҡырлы бик күп күҙәнәктәрзән тороусы кәрәҙҙәр яһай. Күҙәнәктәрғә улар запас аҙыҡ – нектар һәм сәскәләр һеркәһе йыя. Шул уҡ аҙыҡ менән үҫеп килеүсе быуын һәм бала сығарыусы инә ҡорт та туҡлана.
Яҙын, көндәр йылынғас, ҡышлаған эшсе ҡорттар ояларынан осоп сыға. Тәүге сәскәләр күренеү менән, эшсе ҡорттар уларҙан сәскә херкәләре һәм нектар йыя башлай. Инә ҡорт кәрәҙ күҙәнәктәренә йомортҡалар һалырға тотона. Йомортҡаларҙан сыҡҡан личинкаларға бал ҡорттары бал менән сәскә һеркәһе ҡатнашмаһын ашата. Инә ҡорттарҙың һәм әреғорттарҙың личинкалары эрерәк күҙәнәктәрҙә үҫә.
Йәйҙең икенсе яртыһында эшсе ҡорттар ҡышҡа бал запасы әҙерләй. Һалҡындар башланғас, бал ҡорттары умарталағы бөтә ярыҡтарҙы балауыҙ менән һылай һәм ҡышлауға әҙерләнә. Ҡышын улар кәрәҙәр өҫтөндә тығыҙ булып йыйылып ултыра һәм әҙерләнгән бал менән туҡлана.
Умартала бал ҡорттары бер-береһенә хәбәр тапшыра ала. Мәсәлән, нектарға бай сәскәле үҫемлектәрҙе эҙләп тапҡан бал ҡорто умартаһына әйләнеп ҡайта. Ул ҡорхағын төрлөсә бороп, кәрәҙәр өҫтөндә әйләнеп йөрөй башлай. Ҡорт ошолай бейегәндәй тойола. Әммә ул шул юл менән башҡа эшсе ҡорттарға табыш артынан ҡайҙа һәм ниндәй алыҫлыҡҡа осорға кәрәклеген хәбәр итә. Ул шулай уҡ башҡаларға әле күптән түгел үҙе нектар һәм һеркә йыйған сәскәләрҙең еҫен дә тапшыра. Шунан һуң эшсе ҡорттар разведчик бал ҡорто күрһәткән үҫемлектәрҙән аҙыҡ йыйырға осоп китә.
 
==Эшсе ҡорттоң төзөлөшө==
 
Бал ҡортоноң төктәр менән ҡапланған ҙур башының ян-яҡтарында ике ҡатмарлы күҙ, ә улар араһында өс бәләкәй ябай күҙ урынлашҡан. Алдан кәкре оҙон мыйыҡтары һуҙылып киткән.
 
Һиҙеү ағҙалары бал ҡорттарының тереклегендә бик мөһим роль уйнай. Ҡараңгы умарта эсендә тейеп һиҙеү ағзалары иң ҙур әһәмиәткә эйә, улар башлыса мыйыҡтарҙа урынлашҡан. Еҫ һиҙеү һәм күреү һәләте бал ҡорттраы сәскәләр эҙләгәндә кәрәк. Бал ҡорттары һары һәм күк төҫтәрҙе айыра һәм хатта кеше күрә алмай торған ультрафиолет нурҙарҙы ла күрә, әмә ҡыҙыл төстө улар күрмәй.
Бал ҡотроноң кимереүсе өҫкө яңаҡтары ныҡ үҫешкән. Улар ярҙамында бал ҡорто күҙәнәктәр төҙөгәндә балауыҙы иҙеп эшкәртә, ә сәскәләргә ҡунғанда һеркә япраҡтарынан һеркәне йыйып ала. Аҫҡы яңаҡтары һәм оҙон аҫҡы ирене менән бал ҡорто нектарҙы ялай һәм һура, шуға күрә бал ҡортоноң ауыҙ ағзаларын ''кимереүсе-ялаусы'' ағзалар тип атайҙар.
 
Бал ҡорто сәскәнән һурып алған нектар ҙур ғына боғаҡҡа килеп инә һәм боғаҡ биҙәре бүлеп сығарған матдәләр менән ҡушыла. Унан һуң бал ҡорттары нектарҙы кәрәҙ күҙәнәктәренә һала, шунда ул балға әүерелә.
Бал ҡортоноң күкрәге ҡуйы төк менән ҡапланған, арҡаһында ике пар ярым үтә күренеүсән яры ҡанаттары бар. Эшсе ҡорттоң аяҡтары сәскәләрҙән һеркә йыйыуға һәм кәрәҙ күҙәнәктәрен төҙөүгә яраҡлашҡан. Эшсе ҡорт ҡорһагының осонда ҡаяуы була. Ҡорт уны хайуан йәки кеше тәненә ҡаҙағанда, яраға ағыу эләгә һәм тәндең сағалған урыны ныҡ һыҙлай башлай. Ҡаяу ҙа ярала ҡала, шунлыҡтан саҡҡан ҡорт үҙе лә йәрәхәтләнә һәм һәләк була.
 
==Бал ҡортоноң файҙаһы==
 
[[Рәсем:Honey comb02.jpg|200px|thumb|right|Бал]]
 
Бал ҡортоноң файҙаһы бик ҙур һәм күп төрлө. Бал ҡорттары туҡлыҡлы һәм шифалы бал, шулай уҡ төрлө техник маҡсаттарҙа ҡулланыла торған балауыҙ бирә. Бал ҡорто ағыуы ла шифалы үҙенсәлеккә эйә, уны байтаҡ аурыуҙарҙы дауалауҙа файҙаланалар. Бал ҡорттары күп үҫемлектәрҙе һеркәләндереүҙә мөһим роль уйнай…<ref>Биология: Хайуандар: Урта мәктәптең 7 – 8-се кластары өсөн дәреслек / Б. Е. Быховский, Е. В. Козлова, А. С. Мончадский һ. б.; М. А. Козлов редакцияһында. – Яңынан эшләнгән 19-сы баҫманан тәржемә. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1990. – Һүрәттә менән 268 бит. ISBN 5-295-00538-0<br/>Башҡортсаға тәржемә. Мырҙаҡаев Ф. С., Мырҙаҡыева Д. Ғ., 1990</ref >
 
 
 
< references/>
 
[[Категория:Ҡорттар]]